Sakprosa

Dag Jørund Lønning:

Jordboka. Det fantastiske universet under føtene våre

Forlaget Nyskaping, 2017

Dag Jørund Lønning, rektor ved Høgskulen for landbruk og bygdeutvikling og småbrukar, har brukt eit år på å grave seg ned. I jorda, molda, stoffet som avgjer om vi svelt eller veks, bur eller flyttar – utgangspunkt for poteter og plankar, bomullsbukser og bondebønner, soppturar og stølshus. Han har rett i ein viktig ting: Det er temmeleg rart, og så absolutt eit svakheitsteikn, at menneskeætta ikkje bryr seg meir om korleis matjorda vår heng saman.

Lønning vil vi skal tenkje meir på kva jorda er for seg sjølv, og mindre på kva som kjem ut av henne. Mindre på kva ho kan gje oss, meir på kva ho er for økosystemet.

Det er liten tvil om at jorda er ganske kompleks. 90–95 prosent av livet på jorda lever under jordoverflata. Jorda er ikkje den svarte, skumle døden vi i så vel mytologi som vitskap har vorte vane med å sjå henne som. Ho er stappfull av liv. Frå bakterien som ikkje er større enn ein mikrometer, til soppar som strekker hyfane sine over 10 kvadratkilometer.

Store delar av dette livet er ukjent for oss. Sjølv om vi har grave fram mellom 20.000 og 25.000 nematodeartar (nematodar er bitte små rundormar som lever i jorda), trur vi det samla artstalet er ein stad mellom ein og ti millionar. Truleg har vi ikkje oppdaga meir enn 1 prosent av alt livet som finst i jorda – og ein endå mindre del av det har vi noka aning om korleis fungerer. (Sopp, til dømes, veit vitskapen overraskande lite om.)

Spaninga ligg i detaljane

Livet i jorda er rett og slett enormt spanande. Og di meir detaljert det vert, di meir spanande vert det – å få lære akkurat kva mychorrhizaesoppen gjer i symbiose med røtene til kassavaplanta som gjer at avlinga aukar så kraftig, til dømes.

Men desse historiene finst ikkje i Jordboka. Lønning går ikkje i djupna på livet i jorda. Det næraste vi kjem er at «nokre (mikroorganismar) fjernar giftstoff, andre vernar mot dei, nokre produserer antibiotika ved åtak av patogene organismar, andre dannar rett og slett ein forsvarsmur rundt planten», og så bortetter. «Nokre», altså, og eg sit gapande att og lengtar etter å få vite korleis og kva for nokre. Eg les trass alt boka fordi eg er litt over gjennomsnittet interessert i kva jord er for noko.

Kanskje er Lønning redd for å skremme vekk lesarane. Det trur eg altså er eit mistak. Kanskje er han rett og slett meir interessert i å fortelje oss kor feil han meiner samfunnet og ikkje minst landbruket i dag er på veg. Det er han diverre ikkje så flink til.

... og nyansane

Lønning hevdar at vi, og det industrielle, monokulturelle landbruket vi held oss med, er i ferd med å øydeleggje molda. Vi pløyer henne vekk og drep henne med plantevernmiddel og kunstgjødsel. Dette er tonar eg gjerne spelar med på, men eg er likevel usikker på om Lønning sel stoffet på eit vis som tener saka.

For det er noko med å ikkje verte for kategorisk. Både fordi å måle med for brei pensel kan føre til at noko vert heilt feil, som at «det er i molda som i andre samanhengar der bakteriar er sentrale: Dei gode mikroorganismane trivst under aerobe forhold, dei øydeleggjande under anaerobe». Denne generaliseringa inneber at dei anaerobe mjølkesyrebakteriane – gjengen som mellom anna gjev oss ost, yoghurt, surdeigsbrød og surkål – er øydeleggjande. Det var nok ikkje Lønnings intensjon.

Og så, kanskje aller mest, handlar det om at ein mister nyansar. Når Lønning gong på gong hevdar at gift og kjemi er øydeleggjande for jorda, gjer han akkurat same feilen plantevern- og agroindustrien har gjort i fleire tiår. Han tek ikkje motstandaren på alvor.

Det finst forsking som syner alle poenga Lønning har: at pløying tappar jorda for karbon, at plantevernmiddel er skadelege for jordlivet, at regenerativt landbruk kan ta karbon frå lufta og attende til jorda og slik sett vere bra for klimaet. Men det finst òg forsking som syner det heilt motsette. Jordboka, og ikkje minst lesarane av boka, hadde hatt godt av å erkjenne dette. Det hadde gjort båe betre rusta mot verda dei skal møte der ute, der dei færraste framleis aksepterer at den grøne revolusjonen handla om å «dopa og drepa natur med gift og kjemi».

Syner alternativ

Kjemi kan like fort vere ein del av løysinga, og det trur eg Lønning veit. For han er mykje betre når han kjem til å presentere løysingar: korleis vi kan produsere mat på ein måte som tek vare på og forbetrar molda. Stikkord er jorddekke, kompost og intensiv produksjon i liten skala. Lønning syner både kva som har fungert på eige småbruk, og korleis forsking i stor skala kan gjere framtidas matproduksjon meir jordvenleg. Den nye, fleirårige kveitesorten Kernza som er under utvikling hjå The Land Institute i California, gjev von: med opp til fire meter djupe røter skal ho i stor grad sjølv klare å samle næringsstoffa ho treng. Skaparane brukar naturen, krinslaupet og økosystemet som utgangspunkt for å skape noko heilt nytt.

Kernza er enno ikkje i kommersiell produksjon, og den spådde suksessen må takast med ei klype salt. På same måte bør Jordboka lesast – for det bør ho – som eit engasjert, om enn litt lettlese fyrste steg på vegen mot eit nødvendig nytt syn.

Siri Helle

Siri Helle er agronom, journalist og fast skribent i Dag og Tid.