Sakprosa

Xenofon:

Kyropedia – Den ideelle hersker

Til norsk ved Bente Lassen
Gyldendal

Etter eit år vart tyrannane styrta og demokratiet gjenoppretta, og ein reaksjon sette inn. Han råka også miljøet kring Sokrates, ikkje utan grunn. Sokrates tiltrekte seg unge aristokratar som gjerne kunne tenke seg eit anna styresett, og diskuterte alternativ med dei. Sjølv om han ikkje støtta tyrannane, fekk han folkemeininga mot seg i ein slik mon at han til slutt vart dømd til å drikke gift, mens mange av elevane hans drog i eksil.

Aristokratisk

Mellom dei var Xenofon, ein ung aristokrat med sans for filosofi, men òg for hestar, jakt og våpen. Han verva seg i hæren til ein persisk tronpretendent. Dei tapte det avgjerande slaget, men den greske leigehæren klarte å ta seg heilskinna heim gjennom fiendelandet. Xenofons mest kjende bok, Anabasis, er forteljinga om dette tilbaketoget.

Etter dette drog Xenofon til Sparta, der han gjorde karriere som yrkesoffiser og skaffa seg eit landgods der han kunne vere i fred og skrive bøker. Sparta var ein militærstat og hadde knapt noko intellektuelt liv, men var likevel viktig for athenske intellektuelle, for her fanst det eit reelt eksisterande aristokrati som prova at eit anna samfunn var mogleg. Sidan spartanarane sjølve ikkje skreiv noko, er den viktigaste kjelda til dette samfunnet Xenofons bok om statsforfatninga i Sparta.

Kyropedía er ein biografi over Kyros, grunnleggjaren av det persiske storriket. Tittelen tyder «Kyros’ oppseding», på gresk paideia, men det meste av boka handlar om Kyros’ bedrifter som vaksen. Det var Kyros som erobra Babylon i 539 og lét jødane vende heim frå det babylonske fangenskapet, og riket hans varte i to hundre år.

Retorisk

Xenofon skriv altså om ting som ligg meir enn 150 år tilbake i tid, og kjeldene var truleg skrale. Meir enn ein verkeleg biografi må dette lesast som eit verk om «den ideelle hersker», slik den norske utgåva har fått som tittel. Dette er dimed noko så moderne som ei handbok i leiing, som syner korleis den ideelle leiaren skal opptre. Den forteljande forma gjev rom for å utvikle idear om ulike emne, og i Kyropedia finn ein tankar om statskunst og krigskunst, leiarskap og retorikk, utan noka systematisk form.

Slik sett har verket mykje til sams med Platons dialogar, og som Platon nyttar Xenofon både talar og dialogar. Desse er ikkje historiske dokumente, dei fortel ikkje kva persarane sa for 150 år sidan, men uttrykker Xenofons eigne tankar og tolkingar. Her følgjer han i same spor som læremeisteren sin, historikaren Tukydid.

Difor kan vi også sjå at Xenofon lèt aktørane opptre og uttrykke seg som grekarar. Når kongen av Armenia forsøker å gjere seg uavhengig av persarane og vert teken til fange av Kyros, tek sonen hans ordet, og i ein lang dialog overtalar han Kyros til å la faren behalde ikkje berre livet, men også makta. Denne dialogen er ei retorisk oppvisning i kunsten å gjere ei dårleg sak god, slik dei greske sofistane på Xenofons tid var kjende for å vere ekspertar i.

Utopisk

Xenofon demoniserer ikkje persarane, men han syner heller ikkje nokon stor vilje til å setje seg inn i det framande ved kulturen deira. Det persiske samfunnet vert i staden framstilt som ein aristokratisk kasernestat etter mønster av Sparta, og persarane vert eit middel til å diskutere korleis staten bør leiast, til å halde fram sosiale ideal og allmenne moralske poeng.

Til dømes framhevar Xenofon at dei gamle persarane vann seg eit storrike fordi dei var nøysame og måtehaldne, mens derimot rike folkeslag som ikkje vil anna enn å nyte livet, kjem til å verte erobra av andre. Det er eit poeng vi også finn hos Herodot: Her er det grekarane som vinn fordi dei er eit hardbarka folkeferd, mens persarane tapar fordi dei er vortne korrupte og dekadente.

Xenofon står i byrjinga av ein tradisjon for å bruke skildringar av reiser og framande land som middel til å kritisere sitt eige samfunn. Det er ein tradisjon vi finn att i til dømes Thomas Mores Utopia, Montesqieus Persiske brev og Holbergs Niels Klim, og ikkje minst er Kyropedia eit viktig førebilete for Machiavellis Fyrsten.

Utmerkt omsetjing

Bente Lassen, som før har omsett historikarar som Josefus og Polybius, har gjort eit utmerkt arbeid denne gongen også, og eit viktig arbeid. Sjølvsagt finst det engelske omsetjingar ein kan ty til, men nordmenn er ikkje så gode i engelsk som dei trur. Sjølv om ein les moderne engelske tekstar utan problem, oppdagar ein at i omsetjingar legg det framande språket seg som eit ekstra filter mellom ein sjølv og originalen. For at klassiske bokverk skal kunne spele ei rolle i norsk kultur, treng vi dei på vårt eige språk.

Gjert Vestrheim

Gjert Vestrheim er professor i klassiske fag ved Universitetet i Bergen.