Sakprosa

Jostein Berglyd:

Presten som ville nazifisere Norge. En biografi om Sigmund Feyling.

Portal 2016

Sigmund Feyling, prosten i Eigersund og Dalane, var ein rigid kar, gåverik og arbeidsviljug, disiplinert og sjølvmedviten. Som han sa det sjølv: «Jeg er en sta natur. Selv 9. mai 1945 satt jeg på kontoret.»

Med andre ord: ein farleg, ideologisk forankra motstandar for biskop Eivind Berggrav, professor ved Menighetsfakultetet Ole Hallesby og lekmannshovding Ludvig Hope – dei som stod i fyrste rekka på andre sida i kyrkjekampen.

Det er nett dette tette sambandet mellom person, samtid og ideologi som gjer Berglyds studie så interessant og gjev han tidsaktuell relevans.

UNDERDANINGA

Berglyd stiller klare spørsmål: Kva dreiv denne mektige ekspedisjonssjefen, som vart ein energisk nazihandlangar som ikkje veik attende for maktbruk, trugsmål og tilkalling av Statspolitiet?

Presten Feyling måtte ha ei teologisk grunngjeving, og ho vart funnen i ei fundamentalistisk tolking av Romarbrevet 13,1: Alle skal vere lydige mot dei styresmaktene som er sett til å regjere. Det finst ikkje offentlege styresmakter som ikkje er frå Gud, og dei som er ved makta, er innsette av Gud.

Den skrifttru Feyling meinte med andre ord at han hadde Gud på si side. Ein tidleg boktittel frå handa hans stadfester dette: Bibelen er nok for meg (1925).

Påverka av tysk teologi lærte Feyling at Bibelen i alle delar er ufeilbarleg. Liberal teologi, ateisme og bolsjevisme vart tidleg hovudfiendar. Det ideologiske universet var tett. Og i valet mellom kommunisme og nazisme meinte han at nazismen gav kyrkja «meir rom» til å forkynna enn bolsjevismen.

Her kan ein trygt seia at han tok feil begge vegar. Han vart ein bibelfundamentalist, ikkje så ulik IS-folk i dag. Det var nett denne haldninga som førte han i avgrunnen.

UTAN KOMPROMISS

For oss i dag er dette synet på styresmakta – heilt i tråd med Luthers to-regimentslære – ikkje berre underleg fanatisk; ho er til og med absolutistisk og himmelropande uempirisk. Denne haldninga står òg i ein paradoksal motstrid til andre aspekt ved lutherdomen. For sa ikkje Luther òg at einskildmennesket var sete for eige samvit? Og ligg det ikkje òg ei oppmoding om langt sterkare sjølvstende hjå den einskilde når Luther òg sa at me kan ha direkte tilgang til Gud utan å gå gjennom eit presteskap?

For Eivind Berggrav var saka annleis, og her kjem vi til det fascinerande omdreiingspunktet i den norske motstandskampen.

Romarbrevet 13,1 måtte bli tolka i ein breiare samanheng, meinte Berggrav. Ein kunne ikkje berre lita på éin skriftstad. Når hesten vart utstyrleg, måtte kusken freista stogga han. Det var inga kristenplikt å lyde ein heidensk, vond stat som i tillegg forfølgde jødane. Av dette følgjer dokumentet «Kirkens grunn», etter mitt syn eit av de flottaste motstandsdokumenta under heile okkupasjonen.

JØDANE

Ideologiar senkar sperrer mot informasjon som ikkje passar inn i fordomane. Korleis, kan vi spørja no, var det mogleg for Feyling å unngå til dømes informasjonen om forfølginga av kyrkjene i Tyskland? Og valden mot jødane, som iallfall etter Krystallnatta i 1938 måtte stå klart for alle?

Her er Berglyd klar: Målet til Hitler om å samle heile samfunnet under den totalitære staten, hadde Feyling ingen motførestillingar mot. Tvert om. Det var særs viktig at ungdomen fekk høyra eit autoritært evangelium, meinte han. Feylings nazisme vanta ikkje kunnskap. Han meinte til dømes det ville vera ei lukke for jødane å få sin eigen heim.

Var det så ingen djup anger for kva han hadde vore med på å legitimere? Berglyd gjev oss ein del innsikt. Feyling sa at jødetransporten i 1942 var «famøs». Han vart ikkje dømd for jødeforfylging; var ikkje med på vedtaket om deportasjonen i 1942, men stilte seg solidarisk med dei som frykta «jødeveldet».

I ettertid sa han at han hadde bede Quisling vere moderat i jødespørsmålet. Ministerpresidenten vart då nok ein gong rasande, og Feyling vart ikkje beden meir til slottet.

Men han vart dømd for å ha medverka til oppløysinga av Det Mosaiske Trussamfunn og inndrege midlane deira til NS’ hjelpefond. I 1943 hadde han også kome med framlegg om endring av ekteskapslova for å få forbod mot ekteskap mellom «ariarar», jødar og samar.

STATEN – DET ER ALT

Kor rigid Feyling tolka Bibelens omgrep om statsmakt, kom fram alt under krigen. Då spurte Ole Hallesby kva Feyling ville gjort om Sovjet hadde okkupert landet. Svaret var at då ville han ha gjort det same som han gjorde etter at tyskarane sette seg fast. Så lenge kyrkja hadde fridom til å forvalta sakramenta og forkynne Guds ord, var saka klar.

Kor naiv og ynsketenkande er det lov å vera? Berglyds bok blir ei fin påminning om kor totalitær kristendomen òg kan vere.

Gong på gong viser Feyling til talar frå Hitler og Goebbels der dei gjev lovnader om at religiøs tru skal få vere i fred. Under rettssaka etter krigen freista han å få fram at han la mykje energi i å dempe motsetningane innanfor kyrkja. Men det hjelpte ikkje. Han såg seg sjølv som «støtdemper» som representerte en «via moderata».

DOM

Den 8. juli 1949 kom domen. Han fekk 15 års tvangsarbeid med frådrag av 1502 dagar i varetekt. No er det dei som meiner at han så vidt unngjekk å bli skoten. At det ikkje vart noka avretting, kom kan hende av at saka hans kom opp så seint. Då var stemninga endra, og rettsoppgjeret hadde kome på litt avstand.

Det høyrer med til historia at dei fremste motstandarane hans, Berggrav og Hallesby, hjelpte han økonomisk etter at han kom ut i 1951.

KONSISTENSJAGET

Om det finst ein lærdom for å skjøna fanatikarar i dag, så er det denne: Dei ideologisk forblinda er ute etter jernhard konsistens: eit vasstett tankesystem som gjer handling rett og lett, og som flyt frå eit sett fyrste prinsipp, her rasereinleik, bolsjekvikfrykt og ateistisk liberalisme.

Konklusjon må følgje premiss: Er Gud styresmakt, har dei underdanige å lyde. I alt. Er jødane i Tyskland riksfiendar, er det fylgjerett at dei må utryddast.

Feyling meinte det som skjedde med jødane, ville bli ei lukke for dei. Dei ville få sin eigen heim. Ein slik ufatteleg røyndomsflukt kan berre forståast som eit naudsynleg logisk «svar», ei vakuumluke, så å seie, innanfor den ideologiske himmelen Feyling hadde bunde seg til.

Me kan generalisere her. Nazismen kan bli sett på som ein beinhard kollektiv freistnad på å presse saman premiss og konklusjon i ein gigantisk verdsbrann, og skapa den røyndomen ideologien set opp som eit uunngåeleg resultat av dei jernharde lovane i historia, «arianes» naturgjevne rett til verdsherredøme fordi dei er vakre og sterke.

Denne logikken kan vi fylgje heilt ned til Feylings lagnad. Berglyd seier han må kallast naiv i freistnadene på å tilpasse seg alle styresmakter og la handling fylgje bibelsyn.

Men eg er ikkje så viss.

Soga om Sigmund Feyling syner oss, på mikronivå, kor lett det er å leggje seg under eit totalitært trussystem. Nett denne lengten etter samanheng, konsistens, i eit vasstett trussystem som systematisk stengjer seg for alternativ informasjon, utgjer for Hannah Arendt sjølve kjenneteiknet ved totalitære ideologiar, både til høgre og til venstre.

Hjå Feyling er det Bibelen – tolka som totalitet – som er golvet han kviler på, og som grunngjev alle brotsverka hans. I andre monoteistiske religionar er det andre heilage skrifter som gjer same nytte, eller læreskrifter av lik type i sekulære ideologiar.

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor
i statsvitskap og fast skribent
i Dag og Tid.