Sakprosa

Adam Tooze:

Crashed.
How a Decade of Financial Crises
Changed the World

Allen Lane, London 2018

Crashed er ei stor bok, stor i omfang, stor i ambisjon. Boka kjem til å verta ståande som eit referanseverket om kvifor vi fekk finanskrisa i 2008 og etterverknadene. Alle fagfolk som driv med finans og historie, må ha lese henne, noko vi alt no ser av den internasjonale debatten om boka.

For å gjera boka attkjenneleg for lesarane av Dag og Tid: Helten i boka er Paul Krugman. Skurken er Niall Ferguson. Ja, det er faktisk sant. Dei to får mykje merksemd. Alle konservative europearar er elles bandittar. Dei masar nemleg om kultur og skuld og snakkar om gjeld som eit problem.

Krugman, og svært mange amerikanske økonomar med han, meiner derimot at pengetrykking og motkonjunkturtiltak kan berga verda. Der er Tooze òg. Hånen han har andsynes Angela Merkel og Bundesbank, er stor, ovundringa for særleg Ben Bernanke og den amerikanske sentralbanken FED nær uavgrensa.

Irriterer

Lat det vera sagt med ein gong: Boka irriterer meg sterkt. Eg forstår ikkje kva som har skjedd med Tooze, som for nokre år sidan skreiv boka The Wages of Destruction, som er vorte det engelskspråklege referanseverket om den tyske naziøkonomien (den var ikkje så imponerande). Tooze har vidare skrive om den europeiske økonomien før nazistane tok over; han skal med andre ord kunne Europa, kunne Tyskland og kunne europeisk kultur.

Han ignorerer likevel europeiske kulturskilnader nær totalt, og har knapt respekt for dei konstitusjonelle avgrensingane den tyske grunnlova og grunnlovsdomstolen set på trykking av pengar og finansiering av statar gjennom pengepolitikk utanfor demokratisk kontroll. Og dette kjem altså frå ein mann som verkeleg burde forstå ut og inn kvifor Tyskland har fått den grunnlova dei har, og kvifor Bundesbank er heilt uavhengig. Sidan han er professor ved Yale, burde han kanskje òg ha nytta høvet til å fortelja dei amerikanske lesarane at det er nett USA som har gjeve Tyskland denne grunnlova. Men nei.

Og ja, USA og også Storbritannia gjorde svært mykje rett etter finanskrisa i 2008. Båe statane hadde ein fri og uavhengig nasjonalbank og ein sentral bankunion som gjorde det mogleg å berga bankane raskt, og slik fekk dei hindra at dei største skadeverknadene vara ved, noko som diverre skjedde i mykje av eurosonen. Den dag i dag slit Sør-Europa med skadeverknadene frå 2008, og den dag i dag er bankane i sør, særleg i Italia og Hellas, svake, eksponerte som dei er for nasjonal statsgjeld.

Kortversjonen av det Tooze ynskjer, og til å vera historikar har han ei verkeleg lang ynskeliste på vegner av nett historia, er at EU med Tyskland i spissen skulle ha innført ein felles bankunion, felles statsgjeld og ein felles obligasjonsmarknad, ja, kort sagt vore ein økonomisk union. Ja, sjølvsagt burde euroområdet vera det, sidan dei har felles valuta, men Tooze forklarer ikkje lesarane kvifor det ikkje var politisk mogleg då, om nokon gong, å få til noko slikt.

Gjer narr av Merkel

Det landet utanom Noreg eg har vore mest i dei siste ti åra, er Hellas. Ungane og eg har eit favoritthotell på Kreta. Restaurantsjefen på favoritthotellet mellom 16 og 02 om natta er Viktor. Ungane og eg elskar Viktor, han er eit oppkome av humor og service. Hellas har arbeidsmiljølov og har lovd å fylgja EU-standardar på det feltet. Viktor arbeider kvar dag i seks månader kvart år. Det fyrste signalet han gjev nye gjestar, er han helst ser at dei betaler kontant. Det vert fylgt opp. Dei som betaler kontant, får mykje betre service enn dei som vil betala med kort. Viktor trur òg at Hellas og finansverda er styrte av jødar. I tillegg er han rasande over at bensinprisen no har vorte like høg på Kreta som i Noreg, og at innkrevjinga av eigedomsskatt har byrja å fungera. Han liker heller ikkje at prisane i butikken har vorte mykje høgare etter at momsregimet vart det same som i Noreg.

Trass i sinnet betaler ikkje Viktor mykje skatt, sidan det meste av omsetninga i restauranten er kontant. Eg kjenner han godt etter kvart og veit at han har særs høg levestandard, eit stor hus og ein stor olivengard.

Tooze gjer narr av Merkel av di ho ikkje leit på greske politikarar, og han er særleg frustrert over at ho ikkje ville ha så mykje med den tidlegare statsministeren Antonis Samaras å gjera. Men ikkje éin gong nemner han at Samaras faktisk var ein gjennomkorrupt skurk, han nemner heller ikkje at ingen i det greske parlamentet betalte den eigedomsskatten dei skulle betala, eller at alle dei greske regjeringane som tinga med Tyskland og den såkalla troikaen, ikkje ville ha det momsnivået og den bensinavgifta som Viktor no er så sint for å måtta betala. Ikkje eitt ord frå Tooze om at gresk økonomi no fungerer mykje betre enn han gjorde, og at staten er i ferd med å finansiera seg sjølv fordi Merkel har tvinga Viktor til å betala meir enn null i skattar og avgifter.

Startar godt

Men dei fyrste 200–250 sidene av boka er verkeleg gode. Tooze forklarer på teknisk briljant vis kvifor vi fekk finanskrisa. Han gjer også nydeleg narr av tyske og franske leiarar som la skulda på USA og Storbritannia for å ha sleppt laus banknæringa, sidan tysk og fransk banknæring var endå meir uansvarlege og dårlegare regulerte enn amerikansk finansnæring. Om du les starten på denne boka, får du innsikt i korleis kreditt og pengar vert danna, på eit vis du neppe har fått før. Du vil òg forstå pengepolitikk på eit verkeleg djupt plan.

Dei siste 400 sidene er derimot ei uendeleg oppattaking av alt det dumme Den europeiske sentralbanken og særleg Tyskland har halde på med. Den store forteljinga i boka er at finansinstitusjonar registrerte i USA kunne laga nær uendeleg med dollar, at resten av verda ville ha desse dollarane, og at alle gambla for mykje med den store dollarmengda. Så kom krisa, og FED berga verda ved å laga uendeleg med dollar som verda på ny ville ha. Då skulle ein tru at Tooze tok til orde for ei slags regulering av USAs uformelle rett til å laga uendeleg med dollar. Men han gjer ikkje det.

Tooze er ein strålande faghistorikar. Han kan arkiv og tal som få andre. Men når han vert moralist og politikar, skjer det seg for meg. Det finst tre typer bøker: dei som ein er skuffa over at er slutt, dei som ikkje vekkjer så mange kjensler, og dei som ein glad for at er slutt. Eg har no lese den store boka om finanskrisa. Eg var letta då eg var ferdig. Så slit eg med bøker der tyske regjeringar berre er vonde og greske berre uskuldige.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.