Sakprosa

Robert Tombs:

The English and their History

Penguin, London, 2015

Jon Hustad skriv om bøker han les, gamle og nye.

I 1913 var det store engelske ordskiftet om kaptein Robert Falcon Scott. Fyrst eitt år etter at han omkom på veg attende frå Sørpolen, fekk engelskmennene vita at han var død. Dødsfallet vart eit stort nasjonalt traume. Ordskiftet hadde to klare motpolar. Den eine sida såg på Scott som ein stor nasjonal helt, den siste gentleman som hadde halde på alle dei viktorianske dygdene i kampen mot juksemakaren frå Noreg. Det andre synspunktet var at Scott var ein tosk ute av stand til å tilpassa seg miljøet og mangla grunnleggjande innsikt i kva som kravdest i internasjonal konkurranse. Scott var symbolet på ein nasjon som hadde strekt seg for langt og no stod framføre tap av makt og prestisje.

Dei siste fekk rett, skriv professor i fransk historie ved universitetet i Cambridge, Robert Tombs, i denne fabelaktige boka om engelskmenns historie gjennom 2000 år. Engelskmennene stod framføre 35 år utan økonomisk vekst. 1913 vart toppunktet. Då hadde England 43 prosent av utanlandsinvesteringane i verda, dobbelt så mykje som USA og Tyskland til saman og ein sum tilsvarande to bruttonasjonalprodukt. Etter fyrste verdskrigen var halvparten borte. Etter den andre var alt borte, og engelskmennene var verdas mest forgjelda.

Ei gladsoge

Men tru ikkje at Tombs er negativ av den grunn. For dette er ei bok om store suksessar, høg levestandard, sjølvråderett og demokrati. England, skriv han rett ut, har vore eit nasjon som ingen annan. «Om ein ser på det menneskeslekta har gått gjennom som heilskap, har England gjennom hundreåra vore ein av dei rikaste, tryggaste og best styrte stadane på jordkloten. (…) Levestandarden på 1300-talet var høgre enn i det meste av verda på 1900-talet.»

Kvifor vel han ut 1300-talet med den katastrofale svartedauden? Av di nett svartedauden gradvis, gjennom hundreåra, la vilkåra til rette for stadig meir bruk av teknologi og realkapital. Den engelske sentralmakta var svak, lordane mange og makta spreidd. Då svartedauden kom og rydda ut store delar av dei arbeidsføre, vart arbeidarane som var att, sterkt ettertrakta. Makta ville sjølvsagt hindra lønsauke og fri flyt av arbeidskraft, men dei fekk det ikkje til. Dimed vart løningane permanent liggjande på eit nesten tre gonger så høgt nivå som før svartedauden. Den dårlege landbruksjorda var liggjande brakk, og jorda som var att, gav høge avlingar. Høge løningar og høge avlingar gav ein levestandardauke som knapt noko samfunn hadde opplevt.

Industrien

Tool er sjølvsagt så fornuftig at han konkluderer med at vi ikkje har noka fasitforklaring på kvifor vi fekk den industrielle revolusjon. Det finst like mange forklaringar på den industrielle revolusjon som det finst økonomar og historikarar som har skrive om han. Men dette at engelskmennene var mykje rikare enn alle andre i Europa alt før teknologiskiftet, meiner han er sentralt. Når arbeidskrafta er dyr og det finst kapital, er viljen til å investera i realkapital mykje høgre.

Ein stor del av boka går med til å demontera mytar. Ja, det er rett at det gjekk fleire tiår før den industrielle revolusjonen slo ut i høgre realløningar. Dette har så vore årsak til at den dickenske forteljinga om den forferdelege industrialiseringa har breidd om seg. Men det var nett under den industrielle revolusjonen i England folketalsauken over heile Europa tok av. Det førte til ein stor nedgang i levestandard i Europa. Thomas Malthus’ forklaring såg ut til å vera heilt rett, og Marx bygde verka sine på teoriane hans. Men paradokset er at England òg hadde ein stor auke i folketalet, kombinert med at levestandarden vart halden oppe. Når folketalsveksten byrja å gå litt ned og produktivitetsveksten som industrialisering førte med seg verkeleg slo inn, ja, så byrja løningane på nytt å taka av.

Han skriv om alt

Eg dveler litt ved nett denne delen av boka av di den industrielle revolusjonen er den viktigaste hendinga i verdssoga. Men sanninga er at det ikkje nyttar å yta denne boka rettferd i ei kort melding. Tombs er innom alt: språk, musikk, kunst, Shakespeare, religion. Og han skriv med slik autoritet at det er ei fryd. I tillegg er språket så enkelt, effektivt og tydeleg at kvar einaste lesar vil ha stor glede av dette verket.

Det er openbert at Tombs skriv om eit land og eit folk han er særs stolt av. Tak desse krigane som engelskmennene gjennomførte, det vera seg mot Napoleon, mot kinesarane eller mot boarane. Imperialisme vert tradisjonelt forstått som å ein freistnad på å oppnå vinst og kontroll med ressursar. Og ja, engelskmennene prøvde på dette, men samstundes førte dei desse krigane også av di dei ville opna opp nye område for handel og knyta til dømes Kina til verdsøkonomien. Whitehall opna konsekvent opp alle område dei tok kontroll over, for frihandel og frie investeringar. Når Frankrike, Russland eller for den del Japan tvinga den kinesiske keisaren til konsesjonar, kravde dei monopol. Og denne teknologien engelskmennene skapte, gav dei alle tilgang på. Dei laga eit økonomisk verdssystem som dei tillèt alle nasjonar å vera ein del av.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist
i Dag og Tid.