Sakprosa

Matthew Stewart:

The Courtier and the Heretic. Leibniz, Spinoza, and the Fate of God in the Modern World

W.W. Northon & Company

Matthew Stewart (f. 1963) er ein amerikansk filosof med utdanning frå Princeton og ph.d. frå Oxford som sidan tidleg i 90-åra har vore uavhengig forfattar, ikkje med eit akademisk, men med eit kulturpolitisk perspektiv. Den siste boka hans frå 2014 handlar om dei kjetterske (panteistiske/deistiske) førestillingane bak den amerikanske revolusjonen. Ho er ei vidareføring av tema i boka frå 2006 som skal meldast her: Om hendingar som skjedde 100 år før den revolusjonen, og som var føresetnader for han, så vel som generelt for den moderne tida vi lever i.

Metafysikk

Desse hendingane gjekk føre seg like etter dei store religionskrigane i Europa som varte lenger enn dei 30 åra (1618–1648) som gav dei namnet, særleg i England. Men på kontinentet var freden i Westfalen stabil, slik at det var mogeleg å reflektera over kva som eigentleg hadde hendt då reformasjonen sprengde det katolske religionsmonopolet og ein ny mekanistisk vitskap frigjorde seg frå skolastikken.

Descartes, som var mest interessert i det siste, laga då ein metafysikk som delte verda i to, der sjelene kunne overlatast til teologien mot at vitskapen fekk forska på ein sekularisert materie. Utan å skjøna at dette måtte tvinga fram eit nytt gudsbilete. Metafysikken hans var dessutan full av sjølvmotseiingar, men oppnådde likevel det han ønskte: at den nye vitskapen spreidde seg til stadig fleire universitet.

Andre såg derimot at når filosofien først skulle laga eit nytt metafysisk verdsbilete i konkurranse med ein splitta og svekt religion, måtte det gjerast skikkeleg og fullstendig. Ikkje berre med eit nytt gudsbilete, men òg med ein ny samfunnsteori som forsvarte at staten gjev rom for vitskap og religiøs usemje/fridom, det vil seie bryt opp alliansen mellom Gud og autoritære herskarar.

Modernitet

Temaet for Stewarts bok er korleis dei to største filosofane på denne tida, Leibniz og Spinoza, reagerte på dette på motsett vis.

Stewart har valt å framstilla reaksjonane gjennom eit effektivt dramatisk grep: Nokre hugsar kan hende eit (filma) teaterstykke som òg gjekk på Nasjonalteateret: København (1998) av Michael Frayn. Det handla om at den tyske fysikaren Werner Heisenberg oppsøkjer den gamle læraren sin, Niels Bohr, i 1941 i det okkuperte København. Spørsmålet er kvifor. Er det berre ei vennskapeleg vitjing, eller er det for å få svar på spørsmål som vil gjera det mogeleg for Tyskland å byggja ei atombombe? Kven er mektigast? Okkupanten, eller den okkuperte som kan ha kunnskapen som gjer det mogleg å laga ei slik bombe? Dette møtet markerer eit historisk skilje: overgangen til atomalderen.

Tilsvarande byggjer Stewart handlinga kring eit møte i Haag i 1676, der Leibniz har oppsøkt Spinoza, kan hende med like uklare motiv som Heisenberg: Er det for å utvikla eit vennskap med lærdom som gevinst? Eller er det for å få stadfesta at Spinoza er ein kjettar? Kven av dei er klokast: Leibniz, som omgåst mektige fyrstar i pomp og prakt med stor barokkparykk, eller Spinoza som bur på hybel og lever av havregraut med rosiner? Dette møtet markerer òg eit historisk skilje: overgangen til moderniteten, altså byrjinga på vår moderne tid.

Boka førebur oss på møtet gjennom biografiske forteljingar om båe filosofane, der Spinoza vert framstilt som ein helt, forståeleg nok: Han vart ekskommunisert frå synagogen, og ein fanatikar prøvde å stikke han ned. Den einaste boka han fekk publisert medan han levde, vart gjeven ut anonymt. Boka, ein teologisk-politisk traktat der han systematisk går gjennom Bibelen og vurderer han ut frå vitskapelege kriterium, slik at alle mirakel vert avviste, vart karakterisert som ei bok frå helvete. Like utfordrande går han inn for eit liberalt demokrati med religions- og ytringsfridom, altså modernitetens ideal. Seinare skriv han ut den kjetterske metafysikken som ligg bak dette i hovudverket Etikken. Der identifiserer han Gud med naturen på eit vis som kan oppfattast som ateisme. Samstundes driv han med linsesliping, og han lever på eit minimum med hjelp frå gode venner.

Sekularisering

Leibniz, på si side, strevar heile livet etter å leva godt i teneste hos rike fyrstar, og han har som mål å laga ein metafysikk som skal stogga den sekulariseringa Spinoza står for. Han vil berga religionen ved urealistisk å få i stand ei sameining av katolisisme og protestantisme. Samstundes står han ikkje tilbake for nokon når det gjeld rasjonell tenking, og er ein stor matematikar. Så han vert tiltrekt av det han høyrer om Spinozas metafysikk, og vil frykteleg gjerne få lesa Etikken, som Spinoza berre viser til dei han kan stola på. Til sist møtest dei, utan at vi har noko referat frå møtet, bortsett frå det Stewart finn blant dei meir enn 10.000 sidene i Leibniz-arkivet.

Stewart meiner han der finn prov på at Leibniz resten av livet var prega av dette møtet, slik at hans eigen metafysikk punkt for punkt er ei motseiing av Spinozas: Nei, Gud er ikkje i naturen, men utanfor. Nei, Gud skapte ikkje verda med naudsyn, men valde denne verda som den beste av mogelege verder. Noko Voltaire gjorde narr av. For i det heile vert denne metafysikken så merkeleg at ingen, korkje teologar eller fyrstar, vert overtydde. Til slutt døyr hoffmannen utan at nokon kjem til gravferda hans. Medan når Spinoza døyr i 1677, året etter møtet, vert det stor gravferd, der også framståande politikarar deltek.

Lukka smiler til Spinoza etter gravferda òg: Dei religiøse, så vel som Leibniz, gjer alt dei kan for å få tak i Spinozas etterlatne manuskript for å øydeleggja dei, Leibniz særleg for å få fjerna brev som syner at han har hatt kontakt med ein slik kjettar. Men dei mislukkast heldigvis.

Stewart skriv medrivande og kommuniserande inn i vår eiga tid. Eg har aldri sett desse merkelege metafysikkane framstilte på så forståeleg vis også for ikkje-filosofar. Hadde Stewart vore dramatikar, kunne han dessutan ha laga ein oppfølgjar til København som skulle heitt Haag.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus ved Universitetet i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.