Sakprosa

Pia Maria Roll, Sara Baban, Hanan Benammar (red.):

Jeg skulle si storm. Boka om Ways of Seeing

Forlaget Oktober

Ways of Seeing er framsyninga på Black Box teater i Oslo som svært få har sett, men mange har meint mykje om – ofte sterkare jo mindre dei visste. Aldri i norsk kulturliv har så mykje gale vore sagt av så mange på så sviktande grunnlag. Ways of Seeing er framsyninga som fekk eit «offer» til å ty til terror, som indirekte felte ein statsråd, som truga rettstryggleiken, som fekk ein uvitande statsminister til å seie farlege ting (utan vilje til sjølvkorrigering), som fekk «Kultur-Noreg» til å teie inntil dei kjende «fasiten», og som sette delar av det politiske etablissementet i eit mildt sagt tvilsamt lys.

Ways of Seeing er også ei historie om då rettsstaten heldt på å svikte, der ein kunnskapslaus statsadvokat pressa Oslo-politiet til å gå vidare med saka mot teaterfolka dei to gonger hadde lagt til side – og der eit panisk politi ville ha ransaka heimen til teatersjefen og regissøren om ikkje tingretten hadde stoppa dei. Og der Frp – igjen – fekk synt fram sitt sanne kultursyn og intrigerande nettverk på høgt politisk nivå.

Inga stjernestund for demokratiet, ytringsfridommen og den politiske debatten på høgresida.

Og alt dette for ein sjanger som til vanleg knapt når utanfor institusjonens eigne vegger.

Svekt heilskap

Ei bok om fenomenet Ways of Seeing og alt som skjedde etter premieren, er difor absolutt på sin plass. At bortimot helvta av den 440 sider tjukke publikasjonen er ein – rett nok totalt hovudstadsdominert – dokumentasjon av den uforsonlege mediedebatten, gjer boka til eit viktig historisk dokument. Likeins at heile teksten til teaterstykket er med (sjølv om det blei improvisert ein del frå kveld til kveld).

Dei siste 250 sidene, med ei rad artiklar, utvidar ikkje perspektivet så mykje at det forsvarar all den plassen – sjølv om også imperialisme og kurdarane si sak blir fletta inn.

Utvalet av berre «venlegsinna» bidragsytarar til denne bolken svekkjer òg heilskapen. Det måtte vel vere råd å vende det kritiske blikket mot framsyninga og måten ho blei marknadsført på. Som den håplaust unyanserte utsegna i presseteksten om at framsyninga skulle kartleggje «nettverkene som har interesse av å gjøre Norge til et mer rasistisk samfunn». I staden får professor Asbjørn Grønstad fortelje oss at «det forekommer ikke ett overflødig ord i hele forestillingen», noko som gir meg ei kjensle av at vi ikkje har sett det same stykket.

Dei tre redaktørane, som også er dei sentrale personane bak framsyninga, seier i forordet at dei vil ha «kompleksiteten tilbake på menyen». Då måtte dei ha anstrengt seg meir for å hente inn røyster som også er kritiske til framsyninga. Dei seier ikkje noko om at dei har leitt etter motrøyster.

Ein veg å gå

Kvar for seg er einskildbidraga greie nok. Mange går på opplysande vis djupare inn i teksten, framsyninga og den historiske og kulturelle konteksten for Ways of Seeing. Likeins knyter nokre av artiklane framsyninga til det opphavlege Ways of Seeing, TV-serien og boka John Berger laga på syttitalet og som utfordra den etablerte kunsthistoria. Men somme bidrag verkar noko innforståtte. Dei syner meir til kva folka bak framsyninga har tenkt, enn å representere eit sjølvstendig syn på fenomenet.

Tilbake står ein statsminister, Erna Solberg (H), som grunnlaust sette fram kritiske skuldingar ho knapt kan ha skjøna rekkevidda av. Men stykket skulle ho ikkje sjå, og ei unnskyldning har ho ikkje hatt ryggrad til å gi. Slik bidreg ho til å styrkje sjølvsensuren i norsk kultur- og kunstliv. Det må kjennast godt.

Tilfeldigvis kom Jeg skulle si storm ut samstundes som Ytringsfridomskommisjonen la fram rapporten sin. Han konkluderte med at vilkåra for frie ytringar aldri har vore betre i Noreg enn no. Ways of Seeing-saka tyder på at vi likevel har ein veg å gå. Skal ytringsfridommen vere reell, er det ikkje nok å få høve til å ytre seg; ein må òg vere trygg på at det kan skje utan risiko for reaksjonar korkje folk eller samfunn ønskjer.

Jan H. Landro

Jan H. Landro er forfattar, journalist og fast skribent i Dag og Tid.