Noveller

Torborg Nedreaas:

Jeg skal ha revansje – og andre noveller

Aschehoug

Kropp og krig

Torborg Nedreaas legg ikkje fingrane imellom når ho skriv fram ukorrekte møte mellom okkupant og okkupert.

Torborg Nedreaas (1906­–1987) er i vinden. Ein teaterversjon av abortromanen Av måneskinn gror det ingenting frå 1947 går på Den Nationale Scene i Bergen, og Aschehoug kjem med ei samling av novellene hennar. Dette er klassisk novellekunst som bør lesast av stadig nye generasjonar. Kanskje særleg i ei tid då tidsånda på ny ser ut til å dreie mot svartkvitt-tenking, minner desse ganske så politisk ukorrekte tekstane oss om kor samansett og uføreseieleg menneskesinnet er.

Årets bok hentar noveller frå tre av samlingane til Nedreaas. Eit fleirtal er frå Bak skapet står øksen frå 1945. Dei tematiserer dei fem åra då fleire hundre tusen soldatar frå ei framand makt heldt til i landet vårt. Framande unge menn! Det er det som oppstår mellom desse og dei norske kvinnene, forfattaren skildrar så uvanleg fritt for skuggeredsle. Kva skjer når drifter og lyster får spele seg ut på tvers av fiendskap og krig?

«Er det kanskje nettopp fordi dei tyske soldatane er forbodne, at dei har ei slik dragande kraft?»

Å vere ukorrekt

Mange har skrive om uretten «tyskarjentene» vart utsette for i tida etter frigjeringa. Nedreaas tar opp dette på klårøygd vis i «Gjengjeldelsens lov». Motstandskvinna som nektar å vere med på skamklippinga, er den klart mest rakrygga karakteren her.

Men meir interesserer det forfattaren kva som i det heile tatt fekk norske kvinner til å gå saman med tyske menn, når dei nok visste at dei kunne sette heile tilværet på spel. Ho vil inn på det som skjer på tvers av det politiske, det som oppstår spontant i kroppen til desse for ein stor del unge menneska. Er det kanskje nettopp fordi dei tyske soldatane er forbodne, at dei har ei slik dragande kraft?

Nokre gonger er det berre i kjenslene det skjer. I novella «Kvinnlinger 1» møter vi ei pur ung jente dagen ho har fått sin første menstruasjon. Kropp og sinn er på brestepunktet i eit mylder av ukjende og motstridande kjensler på trikken gjennom Bergen saman med skulevenninner. Jentene ler og støyar i ung livslyst. Men Margrethe er svimmel og har smerter.

Trikken er full, berre eitt sete er ledig. Men der kan ho ikkje setje seg – for ved sida av sit ein tysk soldat! Det var ein uskriven lov blant «gode nordmenn»: aldri setje seg ved ein tyskar. På venninna si oppfordring gjer Margrethe det heilt uhøyrde. Og kokte ho ikkje over frå før, blir ho nesten slått i bakken av å få den unge mannskroppen så nær sin eigen. Tyskar eller ikkje. Eller altså nettopp difor.

For Margrethe får ikkje hendinga noko vanskeleg etterspel. For dei fleste kvinnene i novellene går det langt verre. Sjølv om dei handlar om lyst, er novellene langt frå lystige.

Småkårsfolk

Det er gjerne småkårsfolk Nedreaas skildrar, ofte i eit tåketungt kystlandskap. I den fortetta novella som har gitt tittel til samlinga, handlar det om sjakk – men sjølvsagt også om eit heilt anna slags spel. Skomakaren er sjakkmeisteren i bygda som held folk i ande inne i verkstaden sin nokre stilleståande vinterdagar over det svarte og kvite brettet.

Skomakaren er suveren – heilt til det kjem ein tysk soldat. Men det er ikkje berre på sjakkbrettet skomakaren taper. Det heile er sett gjennom ein eg-forteljar som mest er som ei fluge på veggen, men som brått høgg til og avslører kva som går føre seg bak ryggen til dei som spelar. Det er duka for ei hemnakt av Shakespeare-aktige dimensjonar.

Hemn er også temaet i «Bak skapet står øksen». Også denne gongen blir vi tekne med inn i nokre av dei mørkaste krokane i eit menneskesinn.

I seinare noveller skriv Nedreaas stadig gjerne om barn og kvinner som hamnar i eller er fødde inn i utanforskap, vi møter barneheimsbarn eller einsame hushjelper.

Takk til Aschehoug for å skape ny blest om Torborg Nedreaas, ei av våre aller største.

Hilde Vesaas

Hilde Vesaas er forfattar, lektor og fast bokmeldar i Dag og Tid.