Saksprosa/historie

Richard E. Rubenstein

When Jesus Became God. The Struggle to Define Christianity during the Last Days of Rome.

Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company,
New York 1999.
Tilgjengeleg som e-bok
på Amazon.

Sørpå er det for tida varm sommar og ferie, og mange, også dei forfrosne i nord, trur dei bør bruka ferien på å sløva og lesa krimbøker. Men nei, eg veit kva folk treng, like godt som Gerhardsen visste det: Vi treng omkopling og ikkje avkopling.

Her kjem difor eit framlegg til annan sommarlektyre enn Nesbø: ei bok av Richard E. Rubenstein som handlar om noko så fjernt som dei religiøse konfliktane i Romarriket på 300-talet etter Kristus. Temaet er nærare og meir kriminelt enn ein skulle tru, for i denne forteljinga får vi høyra om det generelle tilhøvet mellom religion og verdsleg makt, noko vi strevar med i dag òg; vi får høyra om korleis religiøs fanatisme slepp laus og fører til terrorisme, det òg velkjent i dag; og vi får svar på om det verkeleg er slik – som biskopar og KrF i dag seier – at det er frå den kristne tradisjonen vi har fått verdiane som gjev oss menneskerettar og demokrati.

Rubenstein er ein 80 år gamal amerikansk (sekulær jødisk) historikar, statsvitar, jurist og konfliktforskar som òg har gjeve ut bøker om terrorisme, filosofi i mellomalderen og amerikansk politikk. Det aller beste for ein ferielesar er at han skriv som om han var ein medrivande korrespondent på sjølve staden der handlinga utspelar seg, eller som om han lagar manus til ein spanande TV-serie.

Lagnadsåra

300-talet er eit av dei viktigaste hundreåra i vestleg historie. Romarriket opplever ein mellombels periode med rekonstruksjon takk vera Konstantin den store. Det vert i hovudsak slutt på forfølgingane av dei kristne, og kristendom vert gjort til statsreligion i staden for den religiøse keisardyrkinga. Men straks undertrykkinga av dei kristne er over, bryt det laus intense teologiske konfliktar i mangel på ein felles fiende – til stor uro for Konstantin, som eigentleg berre vil bruka den nye religionen som sameinande sement for riket. Difor innkallar han til eit kyrkjemøte i Nikea i 325.

Striden stod om tilhøvet mellom Gud og Jesus, faderen og sonen. Den austlege, gresktalande delen av Romarriket hadde kulturelle liner til gresk rasjonalistisk filosofi, og med eit slikt instrument gjekk presten Arius i 318 til åtak på biskop Alexander av Alexandria, som hevda at Gud og Jesus har same vesen (homoousios). Arius meinte at dei berre har likt vesen (homoiousios). Det er ikkje siste gong éin bokstavs skilnad har betydd alt.

Arius meinte at Jesus var skapt av Gud, men ikkje identisk med Gud. Ikkje at Arius fornektar treeininga, men han gjer henne hierarkisk, slik nyplatonistane tenkjer. Dette gjer forholdet mellom Jesus og menneske nærare. Jesus vert eit moralsk førebilete det vert mogeleg for menneska å utvikla seg i retning av, slik dei greske filosofane meinte det var mogeleg for menneska å utvikla dygd.

Slik usemje hadde det vore før. Men no hadde Konstantin i 313 innført religionsfridom, noko som gjorde at slike disputtar kunne vera meir opne. Og meir brutale. Frå no av kunne dei kristne ikkje berre ekskommunisera kvarandre; dei kunne organisera opne gatekrigar mot kvarandre og drepa kvarandre. Difor heldt dei altså møte i Nikea: for å fjerna usemja gjennom ei felles truvedkjenning.

Den mørke sida

Men det går ikkje så bra. Truvedkjenninga brukar ordet homoousios – utan i – takk vera særleg Athanasius, ein av skurkane i Rubensteins forteljing. Som fanatikar finn Athanasius ikkje sin likemann før Calvin, Luther og Lenin. I ein Star Wars-film ville han ha vore ein Jedi-riddar frå den mørke sida. Og som i slike filmar vekslar synet på kven som synest å vinna, heile tida. Båe sider appellerer til keisaren når dei er i mindretal, og forsvarar religiøs sjølvstende frå keisaren når dei er i fleirtal – nett som den lutherske statskyrkja under eineveldet. Men det er likevel Athanasius og nikearane som til sist vert sigerherrar, etter eit par hundre år, sjølv om arianismen overlever til 700-talet blant gotarane.

Kvifor taper arianarane? Rubenstein meiner det er av di den nikenske retninga passar best for folk i eit Romarrike i oppløysing utan tryggleik: Ved at Jesus vert løfta opp til Gud, vekk frå menneska og jorda, kan folk flytta ambisjonane sine vekk frå denne kaotiske verda, over til eit Gude-Jesus-rike, slik Augustin tilrår i 410. Samanlikna med ein slik Gude-Jesus vert menneske i alle høve makteslause og fulle av arvesynd, slik Augustin òg meiner.

Dette er ikkje noko fundament for humanisme, menneskerettar og folkestyre. Arianismen, derimot, kunne ha gjeve det. I staden er det den greske rasjonalismen, ei inspirasjonskjelde for arianismen, som frå renessansen av gjev det. Den utdøyande arianismen aust i Romarriket vert til slutt oppslukt av islam. Den arianske Jesus kan sjå ut til å vera like menneskeleg som ein profet, slik islam ser på Jesus.

Boka inneheld eit utal sterke karakterar og merkelege teologiske posisjonar, som Rubenstein held styr på med suverent oversyn. Det mest positive som kjem ut av teologien, er at deltakarane på kyrkjemøta vert tvinga til å argumentere rasjonelt, noko som tek vare på ein rasjonalitet som kan utfalde seg i mellomalderens skolastikk og førast vidare i den nye vitskapen på 1600-talet.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus, UiO, og fast skribent i Dag og Tid.