JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

BokMeldingar

1931 vart vendepunktet

Tyskarane ville ikkje betala krigserstatninga. Men det forklarer ikkje den uansvarlege finanspolitikken Weimarrepublikken førte.

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
Riksdagen fotografert 12.mars 1925.

Riksdagen fotografert 12.mars 1925.

Foto: O.Ang. / Bundesarchiv

Riksdagen fotografert 12.mars 1925.

Riksdagen fotografert 12.mars 1925.

Foto: O.Ang. / Bundesarchiv

5287
20190830
5287
20190830

Sakprosa

Tobias Straumann:

1931: Debt, Crisis, and the Rise of Hitler

Oxford University Press 2019

Var krigserstatninga som Tyskland vart pålagd i Versailles for stor? Det vanlege svaret er «ja». Men det kjem an på augo som ser. Då Bismarck lokka Frankrike til å gå til åtak på Tyskland i 1870, og Moltke den eldre knekte all motstand, måtte Frankrike gå med på å betala ei like store erstatning, målt etter BNP, som den samla erstatninga Tyskland vart pålagd etter fyrste verdskrigen. Frankrike betalte alt. Dei offentlege utgiftene vart haldne nede, og Frankrike samla opp gull gjennom å gå med store overskot på betalingsbalansen. Gullet vart så sendt til Tyskland, som gjekk gjennom ein investeringsboom som ikkje stod tilbake for den Kina har gått gjennom dei siste 30 åra. Molkte synte seg å vera eit av dei mest lønsame menneska i verdssoga.

Tyskland betalte derimot lite av krigserstatninga, og etter andre verdskrigen påla USA alle dei andre allierte å stryka det meste av tysk skuld.

Tobias Straumann er ein sveitsisk historikar som i mange år har skrive om gjelds- og finanskrisene i mellomkrigstida. I 1931: Debt, Crisis, and the Rise of Hitler summerer han opp det han har lært, og han konsentrerer seg særleg om 1931, då dei tyske bankane kollapsa, og Hitler verkeleg byrja å vinna vala. Boka er ei klassisk forteljing om finanskriser og betalingsunderskot. Boka er god, men heller ikkje her sit eg att med ei kjensle av å forstå kvifor Tyskland enda opp med nazibarbariet, og kvifor Weimarrepublikken var så elendig på økonomistyring.

Stoda var grei i 1919

Om vi ser på realøkonomien, var Tyskland i 1919 i ein nokså god økonomisk situasjon. Målt etter innbyggjarar var det ingen andre land som hadde ein så stor kapasitet for industriproduksjon og eksport. Krigen hadde gått føre seg på utanlandsk jord. Ja, mange hadde døydd, men analfabetismen var utrydda og dei tyske universiteta verdsleiande. Den store inflasjonen mellom 1921 og 1923 kunne til dømes ha vore unngått om regjeringa hadde late vera å driva med store underskot på budsjetta, og sentralbanken hadde gjennomført ei pengereform som den Tyskland gjennomførte etter andre verdskrigen. Inflasjonen var heilt føreseieleg, men dei tyske partia og den tyske sentralbanken lét han henda.

Når Tyskland så gjennomførte ei pengereform i 1923, og garanterte rentemarken med gull, forsvann inflasjonen. I åra etter kom den tyske eksportmaskina i gang for fullt. Kva gjorde så politikarane? Dei byrja å taka opp hemningslaust med lån i utlandet, særleg i amerikanske dollar. Alt i 1925 var den tyske offentlege skulda i kortsiktige lån like stor som den samla krigserstatninga, som skulle betalast over generasjonar. Regjeringa i Berlin var på ingen måte åleine om å taka opp kortsiktige internasjonale lån. Delstatane og kommunane stod òg etter Weimar-lovverket fritt til å taka opp lån, og det gjorde dei.

Adenauer var verst

Overborgarmeister Konrad Adenauer, som hadde det meste av den politiske makta i Köln, fortel Straumann, vart sterkt ovundra av nett Hitler. Det vart han av di han bygde ein ny svær ytre ringveg og store parkar og sette i gang det eine prosjektet etter det andre. Adenauer finansierte det heile med kortsiktige lån i internasjonal valuta, lån som måtte refinansierast kvart år. Det same gjorde dei tyske bankane. Denne politikken var sjølvsagt ikkje berekraftig, og han var i røynda berre mogleg av di den tyske industrien eksporterte så mykje at den tyske sentralbanken kunne byggja opp valutareservar. Men den dagen handelsoverskotet forsvann, og det gjorde det etter krasjen på Wall Street, måtte krisa koma. Men ingen ansvarleg politikar prøvde å gjera noko med situasjonen. Dei tok i staden, før 1929, opp kortsiktig utanlandsgjeld som var langt høgre enn krigserstatninga.

Straumanns bok er god, om du er interessert i korleis ei finans- og bankkrise utfaldar seg. Når betalingsbalansen vert svekt, trekkjer utlendingar ut investeringar, og valutareservane fell. For å forsvara valutaen må staten redusera dei offentlege budsjetta. Det igjen reduserer farten på økonomien, arbeidsløysa stig, fabrikkar går konkurs, og så går bankane konkurs. Tysklands problem vart mykje større av di det meste av gjelda var i utanlandsk valuta og dimed gull. Dimed kunne dei heller ikkje inflatera seg ut av problema ved å devaluera.

Kunne ha vore unngått

Alt kunne ha vore unngått. Hadde Berlin gått med overskot på budsjetta i dei gode åra, pålagt bankane høgre eigenkapital og hindra delstatane og kommunane i å taka opp lån i utlandet, ville ikkje krisa ha kome. Krigserstatninga var sjølvsagt uheldig, men krisa i realøkonomien hadde skjedd utan denne. Straumann forklarer ei bankkrise undervegs, men han forklarer ikkje korleis ho kunne oppstå. Mykje kan tyda på at tyskarane ikkje var modne nok for demokrati. Då vert svaret ein diktator, som diverre vart Hitler. Versailles-traktaten var grunnmuren han kunne byggja retorikken sin på. Men den økonomiske katastrofen skapte tyskarane sjølve.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Sakprosa

Tobias Straumann:

1931: Debt, Crisis, and the Rise of Hitler

Oxford University Press 2019

Var krigserstatninga som Tyskland vart pålagd i Versailles for stor? Det vanlege svaret er «ja». Men det kjem an på augo som ser. Då Bismarck lokka Frankrike til å gå til åtak på Tyskland i 1870, og Moltke den eldre knekte all motstand, måtte Frankrike gå med på å betala ei like store erstatning, målt etter BNP, som den samla erstatninga Tyskland vart pålagd etter fyrste verdskrigen. Frankrike betalte alt. Dei offentlege utgiftene vart haldne nede, og Frankrike samla opp gull gjennom å gå med store overskot på betalingsbalansen. Gullet vart så sendt til Tyskland, som gjekk gjennom ein investeringsboom som ikkje stod tilbake for den Kina har gått gjennom dei siste 30 åra. Molkte synte seg å vera eit av dei mest lønsame menneska i verdssoga.

Tyskland betalte derimot lite av krigserstatninga, og etter andre verdskrigen påla USA alle dei andre allierte å stryka det meste av tysk skuld.

Tobias Straumann er ein sveitsisk historikar som i mange år har skrive om gjelds- og finanskrisene i mellomkrigstida. I 1931: Debt, Crisis, and the Rise of Hitler summerer han opp det han har lært, og han konsentrerer seg særleg om 1931, då dei tyske bankane kollapsa, og Hitler verkeleg byrja å vinna vala. Boka er ei klassisk forteljing om finanskriser og betalingsunderskot. Boka er god, men heller ikkje her sit eg att med ei kjensle av å forstå kvifor Tyskland enda opp med nazibarbariet, og kvifor Weimarrepublikken var så elendig på økonomistyring.

Stoda var grei i 1919

Om vi ser på realøkonomien, var Tyskland i 1919 i ein nokså god økonomisk situasjon. Målt etter innbyggjarar var det ingen andre land som hadde ein så stor kapasitet for industriproduksjon og eksport. Krigen hadde gått føre seg på utanlandsk jord. Ja, mange hadde døydd, men analfabetismen var utrydda og dei tyske universiteta verdsleiande. Den store inflasjonen mellom 1921 og 1923 kunne til dømes ha vore unngått om regjeringa hadde late vera å driva med store underskot på budsjetta, og sentralbanken hadde gjennomført ei pengereform som den Tyskland gjennomførte etter andre verdskrigen. Inflasjonen var heilt føreseieleg, men dei tyske partia og den tyske sentralbanken lét han henda.

Når Tyskland så gjennomførte ei pengereform i 1923, og garanterte rentemarken med gull, forsvann inflasjonen. I åra etter kom den tyske eksportmaskina i gang for fullt. Kva gjorde så politikarane? Dei byrja å taka opp hemningslaust med lån i utlandet, særleg i amerikanske dollar. Alt i 1925 var den tyske offentlege skulda i kortsiktige lån like stor som den samla krigserstatninga, som skulle betalast over generasjonar. Regjeringa i Berlin var på ingen måte åleine om å taka opp kortsiktige internasjonale lån. Delstatane og kommunane stod òg etter Weimar-lovverket fritt til å taka opp lån, og det gjorde dei.

Adenauer var verst

Overborgarmeister Konrad Adenauer, som hadde det meste av den politiske makta i Köln, fortel Straumann, vart sterkt ovundra av nett Hitler. Det vart han av di han bygde ein ny svær ytre ringveg og store parkar og sette i gang det eine prosjektet etter det andre. Adenauer finansierte det heile med kortsiktige lån i internasjonal valuta, lån som måtte refinansierast kvart år. Det same gjorde dei tyske bankane. Denne politikken var sjølvsagt ikkje berekraftig, og han var i røynda berre mogleg av di den tyske industrien eksporterte så mykje at den tyske sentralbanken kunne byggja opp valutareservar. Men den dagen handelsoverskotet forsvann, og det gjorde det etter krasjen på Wall Street, måtte krisa koma. Men ingen ansvarleg politikar prøvde å gjera noko med situasjonen. Dei tok i staden, før 1929, opp kortsiktig utanlandsgjeld som var langt høgre enn krigserstatninga.

Straumanns bok er god, om du er interessert i korleis ei finans- og bankkrise utfaldar seg. Når betalingsbalansen vert svekt, trekkjer utlendingar ut investeringar, og valutareservane fell. For å forsvara valutaen må staten redusera dei offentlege budsjetta. Det igjen reduserer farten på økonomien, arbeidsløysa stig, fabrikkar går konkurs, og så går bankane konkurs. Tysklands problem vart mykje større av di det meste av gjelda var i utanlandsk valuta og dimed gull. Dimed kunne dei heller ikkje inflatera seg ut av problema ved å devaluera.

Kunne ha vore unngått

Alt kunne ha vore unngått. Hadde Berlin gått med overskot på budsjetta i dei gode åra, pålagt bankane høgre eigenkapital og hindra delstatane og kommunane i å taka opp lån i utlandet, ville ikkje krisa ha kome. Krigserstatninga var sjølvsagt uheldig, men krisa i realøkonomien hadde skjedd utan denne. Straumann forklarer ei bankkrise undervegs, men han forklarer ikkje korleis ho kunne oppstå. Mykje kan tyda på at tyskarane ikkje var modne nok for demokrati. Då vert svaret ein diktator, som diverre vart Hitler. Versailles-traktaten var grunnmuren han kunne byggja retorikken sin på. Men den økonomiske katastrofen skapte tyskarane sjølve.

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.

Krigserstatninga var sjølvsagt uheldig, men krisa
i realøkonomien hadde skjedd
utan denne.

Emneknaggar

Fleire artiklar

Ein iransk «usynleg» Shahed Saegheh-drone, kopiert etter ein havarert, men intakt RQ-170 Sentinel-drone frå USA, blir paradert i gatene i Teheran 24. september.

Ein iransk «usynleg» Shahed Saegheh-drone, kopiert etter ein havarert, men intakt RQ-170 Sentinel-drone frå USA, blir paradert i gatene i Teheran 24. september.

Foto: Majid Asgaripour / Reuters / NTB

KommentarSamfunn

Knivbyte i Midtausten

Med det iranske missilåtaket mot Israel hevar Iran kniven direkte mot Israel.

Cecilie Hellestveit
Ein iransk «usynleg» Shahed Saegheh-drone, kopiert etter ein havarert, men intakt RQ-170 Sentinel-drone frå USA, blir paradert i gatene i Teheran 24. september.

Ein iransk «usynleg» Shahed Saegheh-drone, kopiert etter ein havarert, men intakt RQ-170 Sentinel-drone frå USA, blir paradert i gatene i Teheran 24. september.

Foto: Majid Asgaripour / Reuters / NTB

KommentarSamfunn

Knivbyte i Midtausten

Med det iranske missilåtaket mot Israel hevar Iran kniven direkte mot Israel.

Cecilie Hellestveit
Butikkvindauge i Worth Avenue i Palm Beach i Florida.

Butikkvindauge i Worth Avenue i Palm Beach i Florida.

Alle foto: Håvard Rem

UtanriksSamfunn
Håvard Rem

Det blonde reservatet

PALM BEACH: Krig og folkevandring verkar inn på alle vestlege val. Eit amerikansk presidentval kan verka andre vegen òg.

Lewis Lapham på Lapham’s Quarterly-kontoret ved Union Square på Manhattan.

Lewis Lapham på Lapham’s Quarterly-kontoret ved Union Square på Manhattan.

UtanriksSamfunn
Ida Lødemel Tvedt

Ein lang marsj mot idiotveldet

NEW YORK: Sett frå minnestunda for Lewis Lapham ser den politiske dagsordenen i USA mindre ny ut.

VINNAREN: På søndag vart Herbert Kickls Fridomsparti (FPÖ) for første gongen største parti i det austerrikske parlamentsvalet. Får partiet makt, vil dei jobbe for å oppheve sanksjonar mot Russland.

VINNAREN: På søndag vart Herbert Kickls Fridomsparti (FPÖ) for første gongen største parti i det austerrikske parlamentsvalet. Får partiet makt, vil dei jobbe for å oppheve sanksjonar mot Russland.

Foto: Lisa Leutner / Reuters/ NTB

KommentarSamfunn
Sigurd Arnekleiv Bækkelund

Politikk i grenseland

Austerrikarane ser på seg sjølv som ein fredsnasjon. Likevel røystar ein tredel på prorussiske høgrepopulistar.

Moss–Horten-ferja er den mest trafikkerte i landet. Skjer det noko uføresett, som då dei tilsette blei tatt ut i LO-streik i fjor, veks køane på begge sider av fjorden.

Moss–Horten-ferja er den mest trafikkerte i landet. Skjer det noko uføresett, som då dei tilsette blei tatt ut i LO-streik i fjor, veks køane på begge sider av fjorden.

Foto: Terje Bendiksby / AP / NTB

ØkonomiSamfunn

Pengegaloppen i ferjetoppen

Det står ei Norled-ferje her og ei Torghatten-ferje der – innstilte. Ferja, ein livsnerve for mange, er eigd av folk vi ikkje aner kven er, utanfor vår kontroll.

Marita Liabø
Moss–Horten-ferja er den mest trafikkerte i landet. Skjer det noko uføresett, som då dei tilsette blei tatt ut i LO-streik i fjor, veks køane på begge sider av fjorden.

Moss–Horten-ferja er den mest trafikkerte i landet. Skjer det noko uføresett, som då dei tilsette blei tatt ut i LO-streik i fjor, veks køane på begge sider av fjorden.

Foto: Terje Bendiksby / AP / NTB

ØkonomiSamfunn

Pengegaloppen i ferjetoppen

Det står ei Norled-ferje her og ei Torghatten-ferje der – innstilte. Ferja, ein livsnerve for mange, er eigd av folk vi ikkje aner kven er, utanfor vår kontroll.

Marita Liabø

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis