Johann Sebastian Bach vart fødd i 1685. Ti år gammal vart han foreldrelaus. Musikk skulle bli livet hans. Men det vart ein bratt veg å gå. Han ville endre kyrkjemusikken slik at musikken kom nærare kyrkjelyden. Det var ikkje populært. Han «blanda så mange underlege variasjonar og framande tonar inn i koralen at kyrkjelyden vart heilt forfjamsa», vart det sagt då han var organist i Arnstadt. Det, og anna, påførte han ein streng reprimande. Det var konfliktar rundt Bach.

I 1723 søkte han stillinga som kantor ved Thomaskyrkja i Leipzig. Der vart han innstilt på tredjeplass. Det viste seg då at dei to første hadde søkt stillinga for å presse opp lønna heime. Det verka, og dei trekte seg. Så gjekk tilbodet til tredjemann, Bach. «Når ein ikkje kan få den ein vil ha, får ein ta den ein kan få», står det i protokollen. Han skreiv ufattelege mengder med musikk, til kvar einaste søndagsgudsteneste, og han dreiv med kor og undervisning. Som komponist var han ein lokal storleik. Lite av det han skreiv, vart trykt i levetida hans. Dei store i tida var andre: Teleman, Händel og Vivaldi. Bach var god til å sette opp og justere orgel, og han reiste mykje rundt på slikt arbeid. Framleis finst det orgel i bruk som han har justert. Og han var rekna som ein suveren organist.

Så døydde han i 1750, 65 år gammal, og vart langt på veg gløymd. Nokre få kjende til musikken hans, ikkje mange.

I 1829 samla Felix Mendelsohn Bartholdy ein del musikarar i Berlin, og dei sette opp Matteuspasjonen. Og det starta den store Bach-renessansen, 80 år etter hans død. Sidan gjekk det berre oppover. Og i dag ruver han over nesten alle andre.

Mendelsohn vart aldri trøytt av å peike på at når protestantismens største salmekomponist skulle løftast fram frå gløymsla, var det ein flokk samanraska musikarar, leia av ein jøde, som måtte gjere det.

Albert Einstein vart fødd i 1879. Som barn hadde han store problem med å lære å snakke. Foreldra var så urolege over dette at dei tok kontakt med ein lege om problemet, og søstera fortalde sidan at dei var redde for at han aldri skulle lære å snakke.

Einstein var ingen vellukka student. Som 17-åring kom han inn på Zürich polytekniske skole, ein teknisk skole og lærarskole. På eit kurs i fysikkeksperimentering for nybyrjarar fekk han dårlegaste karakter, delvis fordi han sjeldan møtte opp. Så gjekk det betre. Til tentamen i 1898 vart han best i klassen, før han ramla nedover på lista året etterpå. Ei innlevert forskingsoppgåve plasserte han nest sist i gruppa, der han også hamna ved avsluttande eksamen. Og universitetet ville ikkje ha han. Der fekk han ikkje jobb. Så måtte han skaffe seg eit levebrød på eit patentkontor, som kontorist der.

Ved sida av kontorjobben dreiv han med vitskapleg arbeid, og i 1905 publiserte han fire artiklar som revolusjonerte fysikken, om tid og rom, om det største og det minste, om universet og partikkelfysikk. Rådande lære då var at fysikken var teoretisk fullmogen. Det var berre målingar som stod att. Einstein endra alt. Tida var relativ, og rommet krumma seg. Energi og materie var det same. Alt vart endra. Noko så dramatisk hadde fysikken aldri opplevd. Og i dag lever vi i ei verd han langt på veg har forma, med fotoelektriske celler og laserar, med atomkraft og fiberoptikk, med romfart og eit ekspanderande univers, og mykje meir.

I dag tel han blant dei største, som Aristoteles og Newton. Men universitetsjobb fekk han ikkje før i 1909, fire år etter at han revolusjonerte fysikken. Einstein fekk nobelprisen i fysikk i 1921.

Gregor Mendel vart fødd i 1822 i Mähren. Med tida kom han i kloster og vart prest. Det vart kombinert med naturstudiar. Han, som mange før han, undra seg over korleis det kunne ha seg at eit barn kunne likne på faren, på mora, på bestefaren eller ein annan slektning, utan noko eintydig mønster. Han byrja med å krysse erteplantar og kom såleis til å avdekke lovene for korleis eigenskapar går i arv. Han grunnla arvelæra, ein prestasjon som gjev han ein heidersplass i vitskapshistoria.

Så vart han og arbeidet hans gløymt. Han døydde i 1884 og vart heidra som den prelaten og det samfunnsmennesket han var. Erteblomane og arvelovene var gløymde.

I 1930 var det tre vitskapsmenn som, samtidig, fann og oppdaga arbeidet hans. Og då hadde han lege i grava si i nesten femti år. Då først kom æra og ettermælet på plass.

Bach, Einstein og Mendel lyser for all ettertid. Men samtida si hadde dei problem med.

Andreas Skartveit