Kan det kome noko godt frå Nasaret, spør dei ironisk i evangeliet. Ja, det kunne det, fortel evangeliet. Kan det kome pietisme frå Sibir? Ja, det kunne det, fortel historia.

I svensk historie er det ein bolk som heiter stormaktstida. Frå Gustav Vasa og framover hadde Sverige bygt seg opp til å bli eit av Europas største rike, samanhengande frå Austersjøen til Svartehavet.

I 1709, ved Poltava i Ukraina, vart alt dette lagt i grus. Den russiske hæren, under Peter den store, knuste den svenske karolinarhæren under Karl XII. Den svenske hæren vart tatt til fange. Karl rømde til Tyrkia. Og stormaktstida var ute.

22.000 fangar vart sende til Moskva, der dei fekk sjå den russiske sigersparaden. 9000 hamna i Sibir. Der leid dei vondt, som så mange andre har gjort der. Naudbreva heim er sterk lesnad. Mange svalt i hel.

I Tobolsk skaffa dei seg eit kyrkjelokale, og dei valde seg eit kyrkjeråd. Dei prøvde å halde håpet oppe i vonløysa. Dei feira kongens namnedag, 28. januar, og fødselsdagen, 17. juni. Og i møta tala dei mykje om sine eigne synder. Når dei hadde tapt slaget og Gud hadde overgitt dei, var det straff for eigne synder. Om dei omvende seg, ville lekkjene frå synda og fangenskapet falle.

Ei pietistisk rørsle greip om seg blant fangane. Løytnant Joakim Lyth skriv i dagboka si: «Jag för min del tilstår att jag aldrig förr så trofast, innerligt og andaktsfullt har bett til min Gud som under denne vår elendige fångenskap.»

Så kom freden, omsider, i Nystad i 1721. Heimferda frå Sibir kunne starte. Som veteranar frå andre krigar fekk dei ei tarveleg mottaking. Pensjonen var elendig, og fattigdommen vart følgjesveinen deira. Mange døde i fattigdom. Staten var fattig etter tiår med krig.

Men pietismen og møteforma frå Sibir tok dei med seg heim.

I Sibir hadde fangane hatt møte der dei song og las frå Bibelen. Ein av dei tala så over ein bibeltekst. I det ortodokse Sverige var slike møte, såkalla konventiklar, ulovlege, medan feltprestane i Sibir lét det passere.

Med dei heimkomne karolinerna gjorde pietismen sitt verkelege inntog i Sverige, skriv historikaren Alf Åberg. Mange av dei var i opposisjon mot den offisielle kyrkja og søkte mot ei personleg vekking. På riksdagen i 1726, fem år etter freden, og kort tid etter heimkoma, slo kyrkja tilbake. Prestane fekk drive gjennom ein såkalla konventikkelplakat, der slike møte vart forbodne. Kyrkja stod på monopolkravet i trusspørsmål.

Men det var for seint. Sverige var på veg inn i den historiske perioden dei kallar fridomstida. Tvang og hinder skulle ryddast bort, slik tida var. Vi stod ved inngangen til eit balstyrig hundreår. Og nokre av ryddereiskapane kom frå fangeleirar i Sibir.

Kampen stod mellom dei som kjende sanninga og hadde sett seg på henne med den tyngda makta gir, og dei som hadde leita seg fram til si eiga sanning, som dei no kravde rom for. Den autokratiske, sanningseigande staten, med kyrkja på laget, var på vikande front, på nedtur. Hundreåra som var i kjømda, kom mykje til å handle om denne striden. Autokratiske statar kom og gjekk, og mektige bygningar av tru og tanke rasa saman.

Det var det myndige europeiske mennesket, med fedrar som Descartes, Luther og Kant, som steig fram i historia og kravde rom.

I denne flokken, som stendig vart større og vanskelegare å halde orden på, skimtar vi, i utkanten, ein flokk fillete og utsvoltne svenskar på veg heim frå nederlag, svolt og død i eit ugjestmildt landskap. Dei skal slåst med makta heime om retten til å tru som dei sjølv trur, og til å tilbe som dei sjølv gjer det.

Den kampen veit dei ingenting om, der dei ser heimlandet stige fram for synet.

Det kan nok vere tungt å vere helt i historia, spesielt når ein ikkje har aning om at det er heltegjerningar ein driv med, midt i elendet, til beste for ei ettertid og nye generasjonar som skal nyte fruktene.

Det kom altså pietisme frå Sibir.

Andreas Skartveit