For å slå det fast med ein gong: Ei svele er ikkje kva som helst slags bakverk. Ein kan ikkje, som Tine gjer på nettstaden sin, titulere ei oppskrift «Svele (lapper)». Svele og lappar er nemleg på ingen måte det same. Lappar er tynnare, gjerne mindre og må ikkje ein gong lagast på surmjølk. Ein kan heller ikkje, slik nrk.no gjorde førre helg, illustrere ei sak om sveler med bilete av eit samanrulla bakverk.

Det er nemleg berre éin rett måte å ete ei svele på: bretta i to på midten, med den sida som fyrst kjem ned på takka, ut. Då får svela ein knekk i ryggen, som ei godt lesen bok. Når du kjem holsvolten inn i kiosken, etter å ha køyrt og svinga og svinga og køyrt og blinka med langlysa før kvar sving for å sjå om du må bu deg på trafikk imot eller kan «gønne» på, og hange ut av vindauget på førarsida med ferjekortet ditt når du vel er komen om bord, for du rakk ferja, og no må du få betale slik at du kan kome deg inn, handle svele og kaffi, kjenne lukta av fjord, drivstoff og godt brukte toalett – då må du kunne vite at svela di er laga av nokon som kan slikt.

Sveler for evig

Slik skal ei svele vere. For evig og evig, amen. Ein skulle tru at i det minste Fjord1, Noregs største ferjeselskap og i si tid ei samanslåing av sjølvaste svelesverjarane FSF og MRF, ville skjøne såpass. Ja, så seint som i juli i fjor var dei ute og fortalde i avisene kor mange sveler dei lagar i året. 800.000 vert det.

Men det var visst då. Eller så hugsa ikkje salssjefen at sveletakkene var på veg ut når dei nye elektriske ferjene no kjem inn. Kanskje kjem dei ein gong attende, men då i ein automat. Steikte ferdig på land. Med elektromotoren er det slutt på kioskdrift slik vi kjenner henne: Byssedrifta krev for mykje straum.

Det er ikkje eingong synd berre for svelene sin del. For maten dei lagar om bord i ferjene, er jamt over veldig bra. Sjølvsagt er det pølser, og sjølvsagt går det mange av dei, men ser ein berre bitte litt lenger, kan ein i staden velje fiskekaker, lapskaus og nokre dagar til og med raspeballar for ikkje særleg mange fleire pengar. Ordentleg mat – om enn ikkje like ordentleg som svela.

For svela er siste rest av god, gamaldags matlaging i norske ferjebysser. Der så å seie alt anna kjem om bord i vakuumert plast, kjem svela på sjøen som ingrediensar: egg, sukker, margarin, kulturmjølk, kveitemjøl og natron. (Og her hoppar parentesen inn med eit lite morofaktum: Her kan ein bruke natron fordi syrna mjølk har nok av mjølkesyrene til å reagere med natriumbikarbonat og danne fyrst karbonsyre, så vatn og CO2. Fersk mjølk reagerer ikkje med natron.) Svelene skal steikast på takke mellom slaga, slik at dei – så lenge det varer – er rykande ferske når eg kjem om bord.

Men ikkje i automat

Noko ferskt som etter kvart er vanskeleg å finne fordi det meste som er ferskt eller nysteikt, har vore ferskt så lenge at det måtte frysast på vegen, slik som til dømes ferskpressa appelsinjuice – appelsinane var ferske då dei vart pressa i Spania, men vegen var lang – eller nysteikte bollar på bensinstasjonen. Svelene har vore den siste skansen. Klart eg må ha svele. Klart det ikkje vert det same når svelene på dei nye ferjene vil verte å finne i ein automat.

Kor lang tid tar det før svelene bukkar under for ferdigmatautomatikken «billegare med dårlegare råvarer»? Kor mange fleire lag med plast må dei hive kring svela før dei får ho til å høve i automaten? Og ikkje minst: Korleis går det med knekken?

Den vakne sveleetaren vil sjølvsagt legge merke til at eg så langt ikkje har lagt meg borti spørsmålet om kva som skal vere inni den knekte svelebretten. Sidan eg har vore temmeleg beinhard, skal eg gje litt slingringsrom her. Turistane skal få ha smør og sukkerrøra si.

Men ferjedirektørane? Dei kan sitte der og telje lappane sine. Neste gong køyrer eg rundt.

Siri Helle