Norsk jordbruk har prega notisavdelingane i norske aviser siste veka. At Statistisk sentralbyrå (SSB) har presentert ei ny landbruksteljing – kvart tiande år kjem SSB med slike komplette tal over forhold i jordbruksnæringa – og at ho syner at talet på årsverk i næringa er redusert med over 40 prosent dei siste 20 åra, frå 88.300 i 1999 til 49.800 i 2020, er altså akkurat så interessant at det får plass i ein notis basert på ei NTB-melding, kanskje ved sida av ein notis om ein siger eller eit tap i skisporet.

Eg synest teljinga fortener meir plass. Difor gjev eg ho det.

Opptrappingsvedtak

SSB har telt landbruksnæringa på meir eller mindre same måte sidan byrjinga på 1900-talet. Og i 2020 synte ho mellom anna at tre av fire gardsbruk er lagde ned dei siste 50 åra. 75 prosent av gardane vi hadde i 1970, er vekke no. Så å seie ingen nye kjem til. Kva har skjedd?

Ein kan seie det byrja med opptrappingsvedtaket midt i 1970-åra. I etterkant av skattestreiken som fekk namnet Hitra-aksjonen, vedtok Stortinget ein auke i midlane til norsk matproduksjon og samstundes ei rekke mål: eit flott produksjonsmål om at Noreg burde vere sjølvforsynt med kjøt, mjølk, egg, poteter og lagringssterke grønsaker, eit busetnadsmål og eit inntektsmål om å ta jordbruksløna opp til industriarbeidarnivå. Ja, dei var til og med tidleg ute med eit miljø- og ressursmål – og så toppa dei det heile med eit effektivitetsmål som frykteleg effektivt slo alle dei andre målsetjingane i hel, fordi det vart vanskeleg å tenke full busetnad samtidig som ein effektiviserte vekk småbruk etter småbruk, og vanskeleg å auke prisane på ei vare som lèt seg produsere med stadig færre arbeidstimar per liter eller kilo.

Eller vi kan gå endå lenger attende og seie det byrja etter krigen, då ein i valet mellom å bygge opp att Noreg som ein jordbruks- eller industrinasjon valde industrien og putta bønder inn i fabrikkane. Særleg skulle dei kvitte seg med stølsdrifta, og dei klarte det nesten: I dag er berre om lag 1 prosent av stølane og setrene vi hadde etter krigen, i drift.

Å seie at nedgangen i talet på årsverk, på bruk i drift, kom overraskande på oss, er ikkje eingong å ta i litt. Det er å lyge. Heilt frå Norges Bondelag gjekk ut av syttiåra med slagordet «Færre, men sterkere», har store delar av bransjen sjølv, så vel som politikarar og byråkratar som forvaltar han, hatt dette som uttalt mål.

Det som går opp

Heilt har dei likevel ikkje klart å utslette seg. 49.800 årsverk klamra seg framleis fast i det norske jordbruket i 2020. Og no ser stadig fleire at det byrjar å nærme seg nok – kanskje vart det nok for lenge sidan.

For kva er det som går opp i norsk jordbruk? Jau, det er sjølvsagt slikt som mjølkeproduksjonen per ku og kilo kyllingkjøt produsert per kilo fôr. Men fyrst og fremst er det gjelda: Frå 1999 til 2016 fekk kvart norske gardsbruk i snitt nærare fire gonger så høg gjeld. Utan ekstern inntekt er det vanskeleg å kome under 50 prosent gjeldsgrad på kjøp av gardsbruk: Inntektssjansane står ikkje i forhold til kostnadane ved den effektive maskinparken.

Korleis ville matproduksjonen vår sett ut dersom vi lét 88.900 folk drive han? Ville maten vår vorte dyrare? Kanskje litt, men det er òg eit politisk spørsmål. Sidan vi i dag fyrst og fremst betalar bonden per liter og kilo produkt, er det ikkje sikkert skilnaden hadde vorte så stor.

Derimot er dei tapte årsverka synlege på så mange andre måtar. Vi ser dei i åkerkantar og -øyar som ikkje vert slått fordi rundballepressa ikkje kjem til, i utmarksteigar som gror att med einer, og seljekratt som står i vegen for skispora, i tomme fjøs som står og forfell, og bak bustadhusdører som aldri vert smelte opp ein morgon av ein tenåringskropp som spring det ho klarar for å nå skulebussen.

Det kan synast som at di fleire vi vert, di færre skal produsere maten vår. Kor robust vert samfunnet vi bygger etter denne malen?

Siri Helle