Eg stoggar framfor den glutenfrie hylla på Rema. Ikkje fordi eg treng noko der – eg er blant dei heldige som ikkje har cøliaki – men av nyfikne: Denne hylla har vakse. Kva er det som bur her, eigentleg?

Ein ting er alle brødvarene. Å få til bakverk som hevar, utan å kunne nytte komponenten som gjer at bakverk hevar – glutenproteinet – er ein kunst såpass stor at vi nesten – men berre nesten – skal orsake at ein må bruke så mykje matkjemi at resultatet i brorparten av tilfella vert ultraprosessert. Men hylla er breiare enn berre bakverk, og eg ser forbi – og stoggar ved sprøsteikt lauk.

Ja, sånn lauk som du har på hotdogen din – det er ikkje så rart at han må ha sin eigen glutenfrie versjon, for den lauken du får i pølsekiosken, er mest truleg vend i kveitemjøl før han er fritert i olje, og kveitemjøl må vi jo unngå her.

For no snakkar vi om dei kanskje 5 prosentane av oss som har cøliaki – den autoimmune sjukdommen som gjer ein overkjensleg for gluten – og då gjeld det gluten i dei minste mengder: Sjølv glutenmengda i ein liten brødsmule på eit skjerebrett er meir enn nok til å gjere ein person med cøliaki temmeleg dårleg.

Altså: alternativ. Den glutenfrie lauken er rett og slett laga med rismjøl i staden for kveitemjøl. Ikkje kjenner eg skilnad på smaken, og ikkje ser eg større skilnad på pakken – begge variantane er laga av FoodMan AS og pakka som Remas eiga merkevare. Den einaste verkeleg skilnaden er prisen: Der vi utan cøliaki kan kjøpe sprøsteikt lauk til 7,70 kroner for ein pose på hundre gram, må ein med cøliaki ut med 22,60 kroner for ein like stor pose.

Kvifor er det slik?

Høgare pris

I 2021 fullførte forskarar ved OsloMet ei undersøking som konkluderte med at dei glutenfrie matalternativa som var å finne i daglegvarebutikkar, var både dyrare og mindre næringsrike: Ei samanlikning av 423 unike glutenfrie produkt og dei glutenhaldige alternativa deira synte at dei kombinerte lågare innhald av protein og fiber med mellom 46 og 443 prosent høgare pris på dei glutenfrie produkta.

Norsk Cøliakiforening plukka opp undersøkinga og nytta ho mellom anna til å spørje Noregs største produsentar av glutenfri mat kvifor desse produkta er så dyre. Blant svara dei fekk frå kommunikasjonssjef i Norgesgruppen, Kine Søyland, var at ein treng «mange prosesserte ingredienser, tilsetningsstoffer og spesialråvarer», og at dette dreg prisen opp. Spesialråvarer er greitt – ris- og nøttemjøl er nok monaleg dyrare i innkjøp enn kveitemjøl. Men når har nokosinne prosesserte ingrediensar og tilsetjingsstoff elles bidrege til å dra opp kostnaden – og prisen – på eit produkt? Er det ikkje vanlegvis slik at eit produkt utspedd med tilsetjingsstoff og fyllmasse er billegare enn det reinare alternativet? Kvifor skal det vere annleis med glutenfrie produkt?

Høve gjev ikkje rett

Og kan dei få prosentane kveitemjøl som er bytt ut rismjøl i den glutenfrie sprøsteikte lauken forsvare ein prisskilnad på nærare 300 prosent? Sjølvsagt ikkje. På same måte som ein glutenfri soyasaus der einaste skilnaden er fråvær av kveitemjøl på innhaldslista, ikkje kan bruke råvarekostnad for å forsvare å koste hundre kroner meir per liter (280,00 mot 179,40 kroner). Ein glutenfri leverpostei frå Stabburet (den gule, runde boksen) nyttar tapiokastivelse i staden for kveitemjøl og andre fortjukkingsmiddel, men er elles lik – bortsett frå at den glutenfrie prisen er over ein tredjedel høgare enn den glutenhaldige.

Dette er produkt med lang lagringstid og lågt innhald av spesialingrediensar. Noko kostnadsauke skal dei få for å halde produksjonen avskild frå all gluten og teste dette ekstra – men vi er langt unna ei rettferdiggjering. Til sjuande og sist handlar nok glutenfrie prisar, som så mange andre prisar, fyrst og fremst om høve: Ein person med cøliaki kan ikkje velje. Anten kjøper han den sprøsteikte lauken til 226 kroner per kilo, eller så må han klare seg utan sprøsteikt lauk.

Det går sjølvsagt an – for ein utan cøliaki like mykje som for ein med. Og det er om lag så stor skilnaden bør vere: Langt mindre enn i dag.

Siri Helle