Dei fleste norsk gardane er små. Storgardar i europeisk forstand finst ikkje her i landet, og storgardar i norsk forstand finst einast i nokre såkalla flatbygder.

Difor har det alltid vore eit mål for norske bønder å nytte utmarka, å gjere garden større, å samle den energien fotosyntesen har skapt og lagt att der naturen rår åleine, utan hjelp frå jorddyrkande menneske.

Seterbruket er klassikaren her. Ved å føre buskapen til fjells, til seters, kunne ein spare heimejorda til menneskemat og vinterfôr. Setra fylte opp matfatet på heimegarden.

Kor gammalt seterbruket er, veit vi ikkje. Den tyske historikaren Adam frå Bremen, som skreiv om Skandinavia kring 1050, fortel at nordmennene førte buskapen sin ut i øydemarka om sommaren. Det er nok seterbruket han omtalar på denne måten.

I min barndom førte vi sauene til fjells om sommaren. Dei var borte eit par månader og kom feite og fine heim att, velfylte av bunden og oppsamla solenergi. I tillegg tolte parasittane dårleg at vertsdyra var borte eit par månader. Føringa til fjells gav friske dyr.

I ein del norske fjellområde, som i østerdalstraktene, finst det rikelege mengder reinlav, såkalla måsså. Egil Simensen og Bjørn Brænd skriv om dette dyrefôret, om samling og transport, i boka Hest i Nord-Østerdalen.

Det var store fôrmengder som vart førte frå utmarka til garden nede i dalen, til vinterfôr for buskapen. Utmarka gav, både sommar og vinter.

Ei gammal kone i Dalsbygda talde 600 hestelass med høy, måsså og ved som passerte henne i dagslys på ei veke. I nattemørket kunne ho ikkje telje. I Vingelen vart eit opplasta hestefølgje rekna til 90 hestar.

Måsså var viktig i kufôret. Fire måssålass var eit høveleg vinterfôr. I Kvikne vart det i 1657 registrert 843 vinterfødde kyr. Til dei gjekk det då med 3370 lass måsså. Ein tur til fjells etter måsså tok heile dagen. Då snøen låg, gjorde dei tretti turar dagleg til fjells frå Kvikne for å hente måsså og seterhøy.

Avstanden frå måssåen til bygda kunne vere lang. Frå Telneset til setra var det 25 kilometer. Dei starta heimanfrå klokka eitt om natta. 14 timar seinare var dei heime med måssålasset.

Denne hestetransporten var ikkje risikofri. Rovdyra rådde i utmarka. På 1500-talet var det mykje ulv. På 1600-talet vart ulven råka av sjukdom, før ulvestamma tok seg opp på 1700-talet og vart ei plage for folk, fortel Simensen og Brænd. Kring 1750 var stamma størst, før ny sjukdom reduserte henne på nytt.

Hestane var for store for ulven. Så han tok føla, så mange at det var ei plage. Ei råd var å plassere ut ein hingst der merrane og føla beita. Han var stor og sterk og heldt ulvane unna. Mot bjørnen var også hingsten fortapt og drog det kortaste strået, skriv forfattarane.

Når ein hestekaravane skulle til og frå fjellet, med måsså, høy, ved, kol eller malm, sette dei først i karavanen ein hest som hadde hatt med ulv å gjere før, og som då ikkje fekk panikk om ulven dukka opp. Hesten, gjerne ein hingst, hadde ulverutine.

I 1845 kom Lov om Udryddelse af Rovdyr og Fredning af andet Vildt. Eit halvt hundreår seinare var ulven så godt som borte frå norsk utmark.

Siste tiåra har kampen om norsk utmark, denne viktige historiske ressursen for norske bygder, hardna til.

Norsk, og internasjonal, politikk har gitt store delar av utmarka tilbake til rovdyra. Jerv, ulv og andre rovdyr forsyner seg, verna av lov og rettsapparat, av sauer, rein, elg og anna matvilt. Bønder legg ned sauehaldet, samar og jegerar fortvilar.

Samtidig har jordbruksteknologien avskaffa fôrsankinga til fjells. Ho blir ikkje eingong framvist for turistane.

Menneska har rusla heim og tatt husdyra sine med seg.

Og utmarka har fått fred til å stelle med sitt.

Andreas Skartveit