På 1600-talet byrja naturvitskapen å bryte seg inn i den europeiske tanken på dramatisk vis. Nye funn og påstandar truga gamle tankebygningar, ikkje minst dei gamle tankane om naturen, om skapinga og skaparverket. Det vart heite diskusjonar. Mykje stod på spel. Verdsbiletet var i endring.

Talsmennene for rådande tankane om naturen, som først og fremst bygde på forteljingane i Bibelen, gjekk i forsvar. Og forsvaret var kløktig. Forsvaret var ein teologi som fekk namnet fysikoteologien. Oppgåva var å avdekke Guds eksistens og stordom ved å avdekke hans spor og gode tankar i den naturen og i den verda han hadde skapt.

Grunnboka, Physico-Theologie, kom i 1713, skriven av Wilhelm Derham, urmakar og medlem av vitskapsselskapet, Royal Society. Han prova at verda, fordi ho var så perfekt, var verket til ein guddomleg urmakar. Statistikken som fag var akkurat fødd, og Derham påviste med fryd at forholdet mellom menn og kvinner i samfunnet var 14:13. Dette var nyttig for krigsforsyningane, for flåten og andre formål, og måtte då sjølvsagt vere «eit verk av han som regjerer over heile verda». Det var også i pakt med Guds gode orden at de var fleire farlege og giftige kryp i heidne land enn i kristne.

Vitskapens oppgåve var å vise kor klokt Gud hadde tenkt, kor perfekt alt var. Skaparverket skulle, med vitskapens hjelp, vitne om Guds stordom og velde, og såleis verne han mot trugsmålet frå den nye vitskapen. Ein av dei mest aktive her var Isaac Newton, som la ned eit stort arbeid i å forsvare skapingssoga i Bibelen, bokstav for bokstav. Og han justerte all historie mot bibelforteljingane, som var overordna all anna historie. Hendingar i romersk og gresk historie vart nådelaust flytta på.

Christopher Polhem er rekna som eit av dei største genia i svensk teknologisk historie. Han laga gruvemaskinar, kanalar og mykje anna, ein del av det er først tatt i bruk i moderne tid. Han var svært opptatt av kva andre vesen som kunne finnast i universet, på andre himmellekamar, og han la eit stort arbeid i å utforme eit språk dei ville forstå om dei skulle dukke opp her hos oss. Han var også fysikoteolog, og tenkte mykje om politikk og teologi. I ei avhandling diskuterer han politiske styringsformer, også kva Gud kan ha tenkt om det før syndefallet øydela alt. Og Polhem finn så mykje kløkt i bikuben at vi må kunne tenkje oss at den var Guds styringsmodell for Paradiset. Biene arbeider ivrig saman for det felles beste utan at det er nokon slavedrivar å sjå. Dei er gode mecanici ved det at dei forstår å setje kubane så langt frå kvarandre at alle får mat og plass. Og dei er gode mathematici ved at dei nyttar den mest fullkomne figuren som finst, nemleg sekskanta kister som gir mest rom med minst byggemateriale, samtidig som desse kistene kan stablast slik at dei samla tek liten plass. Og dei er gode chymici ved at dei lagar eit byggemateriale til desse kistene som ikkje rotnar, og legg ein mat i dei som ikkje myglar.

Hos biene finn vi alt som høyrer til i eit fullkome samfunn. Det var noko slikt Gud hadde i tanken før syndefallet slo alle planane over ende. Bikuben ber minnet om Guds gode tankar. Polhem var mekanikar, matematikar, kjemikar og mykje meir, og han mobiliserte kunnskapen sin til forsvar for Gud, som ein god fysikoteolog.

Ei anna svensk vitskapleg kjempe er Carl von Linné, han som ordna plantelivet. Når han skriv om Skaparen og skaparverket, går han over i poesien: «Etter denne forundringsverdige skapinga av verda, eit verk så ufatteleg, underbart og oppsiktsvekkjande, vart jorda dekt av vokstrar, desse mest kunstferdige maskinane som finst. Deira mekanikk overgår vår kunnskap slik at ingen kunstnar kan forstå eller imitere dei, ikkje den minste detalj. Når verda på denne måten var fullført og dekt med slike herlegdomar, ønskte Naturens Skapar at også hordar av dyr skulle røre seg over henne, vandre, symje, krype eller flyge, slik at dei kunne nære seg av vokstrane…» Også Linné var ein god fysikoteolog.

I ein stor tale slår han fast:

«Vitskapen fører oss til vørdnad for vår Gud, lydnad mot øvrigheita og kjærleik til nesten vår. Vitskapane lærer oss, gjennom teologien å vandre Guds vegar, gjennom astronomien å sjå Guds uendelege makt, gjennom naturvitskapen å sjå Guds merkelege innretningar.»

Fysikoteologien ville forsone Skaparen i Bibelen og den framstormande naturvitskapen. Gud var urmakaren, ein imponerande og hendig mekanikar, meisteren over alle meistrar i teknikk, skaparevne og fantasi.

Det var eit kompromissforsøk som sprakk eit hundreår seinare då Darwin endra forteljinga om skapinga og skaparverket.

Andreas Skartveit