Makta er ein aktør i alt samfunnsliv. Av og til er ho brutal og synleg, andre gonger er ho mektig, mjuk og elastisk, nesten usynleg.

Noreg er eit land med mykje geografi og ulik geografi. Og med spreidd makt.

Og den ulike geografien har på mange måtar forma maktmønsteret og maktfordelinga rundt i landet.

Flatbygdene på Austlandet og i Trøndelag skapte føresetnader for storgardar og lokal rikdom. Dei rike skogane auka denne rikdommen.

Men det skapte også fattigfolk og store lokale klasseskilnader. Austlandsbygdene og dalane der bar fram rikeleg med både nazistar og kommunistar. Siste NKP-aren på Stortinget kom frå Hedmark.

Nordpå var det fisket som vart hovudnæringa. Og kampen kom til å stå om fiskehandelen, der det fanst ein marknad med vegar til rikdom.

Somme fann desse vegane og la hendene på denne rikdommen. Nessekongane tok over fiskehandelen og vart rike ved det. Hos dei var det kultur og velstand, medan armoda grodde rundt om. Også her, med fisken som næringsgrunnlag, voks det fram djupe klasseskilnader.

På Vestlandet var det annleis. Naturen var ugjestmild og karrig. Gardane var små og fulle av fjell, stein og myrar. Her var det lite rom for rikdom og storgardar. Det var først då steinbukken dukka opp og fjerna all steinen i jorda på Jæren, at det moderne jærjordbruket vart skapt.

Og fisket var lokalt.

Men også desse nøkterne livsvilkåra skapte maktstrukturar.

Ein mann var ikkje ein mann, og ei røyst var ikkje ei røyst. Alle talde ikkje likt. Og kvinnene talde ikkje.

Det var mykje som skulle gjerast og stellast med: Feavlslag og hesteavlslag, bedehus, skule og kyrkje, heradsstyre og skulestyre, meieri og handelslag.

Dei som styrte med dette, var stort sett ein liten, eksklusiv flokk. Det var ulikt fordelt. Vestbø, ei lita grend på Finnøy, heldt øya med ordførarar i årevis, medan andre større grender aldri hadde nokon i heradstyret. Denne vesle flokken treivst i lag og hadde privat omgang. Og dei valde og støtta kvarandre.

Klasseskilnadane var små. Rikdom, som på Austlandet og hos nessekongane, fanst knapt. Det var ikkje materielt grunnlag for noko slikt.

Det som fanst, var det vi kan kalla trygg velstand – og ein del fattigdom.

Ekstremisme hadde dårlege kår her. Kommunistar fanst ikkje, knapt nok arbeidarpartifolk. Dei borgarlege dominerte. Heller ikkje dei hadde organiserte partilag. Partipolitikk var ikkje viktig. Då det måtte skaffast ein naziordførar under krigen, hadde kommunen ingen å stille med. Dei måtte låne ein kar frå Stavanger. Han hadde hytte på Finnøy.

Så spela nok naturen og geografien ei rolle for samfunnsutviklinga og maktspreiinga på Vestlandet. Makta var vanskeleg å samle. Elitane vart veikare og mindre. Småbøndene tok ansvar for samfunnet, andre bønder fanst ikkje.

Og ettertida vil meine at samfunnet vart godt styrt. Kyrne mjølka meir, lamma vart tyngre, det nye bedehuset vart bygt, ved dugnad, og skulehusa vart vel haldne i stand.

Det var nok meir kvardag her enn det var på storgardane på Austlandet, eller hos nessekongane nordpå.

Vestlandet vart, med dagens språk, styrt av folk flest.

Andreas Skartveit