Saltet høyrer til på alle matbord, som eit nødvendig krydder. Den som ikkje hadde til salt i grauten, levde i ekstrem fattigdom. Om fisk og kjøt skal smake som det skal, må det salt til, så også med potetene og egget.

Saltet einast som krydder er eit velstandsfenomen. Lenge var saltet det einaste lagringsmediet for mat som stod seg dårleg utan salt, som fisk og kjøt, før kuldeteknikken kom.

Under krigen slakta vi ei ku og ein gris heime kvar haust. Det var storarbeid, i dagevis med pølselaging og hermetisering. Og vi hadde eit stort olivenoljefat fullt av saltlake. Det fylte vi opp med mat for det komande året. Saltet var kjøpt på handelslaget, målt i skjepper. Eg trur det var i saltbingen skjeppemålet levde lengst.

Saltet trekkjer vatnet ut av den matvara som blir salta. I matvarene er det mikrobar som vil øydeleggje maten om dei får vere i fred. Når saltkonsentrasjonen rundt desse mikrobane blir for høg, blir celleveggane deira øydelagde, og mikrobane døyr. Maten er då berga, og lagringa kan starte.

Som einaste matlagringsmedium, ved sida av tørking, fekk saltet ei sentral rolle i historia. Og ettersom saltet var viktig og nødvendig, vart det også eit kjært skatteobjekt, for å fylle på statskassa. Romarane måtte betale saltskatt, og i Frankrike var saltskatten, la gabelle, hata gjennom mange hundreår, også fordi kongen forpakta saltskatten bort til private, som vart rike på saltskatten.

Det kinesiske Qing-dynastiet gjorde på 1700-talet salthandelen til eit statsmonopol som dei lét store handelsfyrstar drive, til beste for seg og keisaren. Alle måtte betale den fastsette prisen. Salt måtte alle ha.

Salt kan utvinnast på fleire måtar. Den vanlege i Noreg er å koke salt ut av havvatnet. Havet er salt. I ei gammal sjømannsvise påstår sjømannen at havet er salt fordi så mange kvinner græt over at han har reist frå dei. Det er nok skryt.

Hans Nielsen Hauge reiste rundt og lærte folk å koke salt. Det sette spor, også i geografien. Registeret i atlasen har ei lang rekkje med namn som byrjar på salt, i Noreg og i andre land.

I boka Havlandet fortel Per Anders Todal om Olav Haraldsson og saltet. Olav låg i strid med svenskekongen. Då innførte han forbod mot å selje sild og salt frå Vika. Det beit. Vatnet i Austersjøen var så søtt at det var ubrukande til saltkoking.

Saltet var storpolitikk. Det viste seg då silda strøymde inn i Øresund og skapte eit eventyrleg sildefiske. Silda måtte lagrast og seljast. Då måtte ho saltast. Og det skapte ein like eventyrleg salthandel.

Handelsmenn frå Lübeck feste grep på denne sildehandelen, fortel Todal i den storarta boka si. Og desse handelsmennene hadde eit naturgitt overtak på konkurrentane. Dei hadde mykje og billeg salt. Ved Lüneburg søraust for Hamburg fanst det store mengder bergsalt, avleiringar frå eit varmt hav som hadde dekt området for 250 millionar år sidan, som geologien no hadde støypt inn i fjellet. No var det tilgjengeleg og langt billegare enn det saltet som måtte kokast ut av havvatnet. Ei gullgruve kallar Todal dette bergsaltet.

Lübeckarane hadde eit handelsnettverk som dei utvikla vidare gjennom silde- og salthandelen. I 1356 vart den hanseatiske ligaen skipa. Denne ligaen, med Lübeck som sterkaste aktøren, kom til å dominere nordeuropeisk politikk i eit par hundreår.

Den store sildehandelen, seks gonger så stor som tørrfiskhandelen over Bergen, skriv Todal, kvilte på saltet. Og saltskatten dukka opp her òg. Hansaen meinte at dei danske skattane på denne sildehandelen var for høge. Dei gjekk til krig mot Danmark, og vann.

I dag er saltet ute av utanrikspolitikken. Men det er framleis med oss. No handlar det om helsa vår. Vi et for mykje salt, seier helsekunnskapen, og matindustrien lovar å salte mindre.

Og då har saltet, dette eineståande matlagringsmiddelet, fått plass i rekkja av alt det andre farlege vi puttar i oss, som feitt, tobakk, alkohol, narkotika, eksos og anna.

Saltet har gått ein veg i historia. Det kan vere verdt å hugse når vi rettar ut handa for å salte søndagsegget.

Andreas Skartveit