Kven er det som skaper historie? Jesus og Muhammed? Newton og Einstein? Napoleon og Hitler? Otto von Bismarck og Einar Gerhardsen? Henry Ford og Sam Eyde?

Historia nektar å svare på slike spørsmål. Historia er ein stor materiemasse som vi sjølv må ordne. Ho forklarer ingen ting sjølv.

Det er to faktorar som avgjer kva vi får ut av historia, kva forklaringar vi finn. Det er for det første kva som finst der vi leitar, kva kjeldene kan fortelje. For det andre er det spørsmålet om kva vi leitar etter. Men funna våre må vi sjølv ordne.

Store aktørar kan vere små og anonyme. I 1349 kraup ei rotte ut av eit skip og inn på i land i Bergen. Ho hadde lopper i pelsen, og desse loppene var vertar for ein ørliten basill, Pasteurella pestis. Denne basillen er ein av dei store historieskaparane i norsk historie. Han tok livet av bortimot to tredelar av folket i landet, og det tok 150 år før folketalet tok seg opp att. Basillen har fått stor plass i historiebøkene.

Det er mange slike anonyme historieskaparar om vi berre ser etter dei. Lofottorsken er ein annan. Han har forma busetnaden på delar av den norske kysten.

Ein annan slik historieskapar er hesten. I nokre tusenår forma han asiatisk og europeisk historie.

Den sentralasiatiske villhesten vart tamd cirka 4000 år f.Kr. Lenge vart han halden for mjølka og kjøtet. Cirka 2000 år f.Kr. byrja ein og annan iranar å ri. Då vart hesten militær.

Ridehesten og ryttarane hans kom til å dominere dei store asiatiske steppene i 3000 år. Dei sette skrekk i menneske frå Donau til Kina. I det 13. hundreåret skapte dei det største riket verda har sett, grunnlagt av Djengis Khan, mongolherskaren. Mongolhæren kunne flytte seg fort. Det var dei som fann opp stigbøyelen, som gjorde ridehesten til eit effektivt våpen. No kunne dei stå i salen og skyte med pil og boge i stor fart. Det var ein militærmaskin ingen hadde sett maken til, og som det ikkje fanst forsvar mot. Moderne pansergeneralar, som George Patton og Erwin Rommel, meinte at dei hadde lært mykje av Djengis Khan.

Hesten kom til å dominere militærhistoria, og resten av historia, i tusenår. Alle hovudstader er fulle av statuar der kongar og generalar sit på hesten sin. Hesten er med. Vi har Carl Johan på Slottsplassen.

Framleis lever det nordmenn som hugsar hesten som arbeidshest, som kløv- eller trekkdyr, før traktoren og bilen kom og fortrengde han. For meg, som etter kvart er blitt ein tilårskomen mann, var hesten sentral i barndommen. Det var stas å arbeide med hest. Medan det var steppefolket – mongolar, hunar og andre – som utvikla ridehesten, var det kinesarane som utvikla arbeidshesten. Cirka 200 år f.Kr. innførte dei hesteseletøy med bryststropp. Det seletøyet dei før hadde, ville kvele hesten om lasset var tungt. Det gjorde at det gode romerske vegnettet, som vi framleis kan sjå, var lite brukeleg til tung transport. Slik transport måtte gå i båt. Bryststroppene gjorde dei romerske vegane tilgjengelege for varetransport og militærmateriell.

Kinesarane gjorde eit nytt viktig framsteg nokre hundreår seinare, då dei fann opp bogtreet, slik vi har det i dag. Dermed steig hesten forbi oksen som trekkdyr. Hesten er raskare enn oksen og kan gjere tyngre arbeid. Dette løfta fram det kinesiske jordbruket og gjorde at landet kunne fø meir folk.

Det tok nesten tusen år før bogtreet kom til Europa.

Militærhesten og arbeidshesten var viktige og aktive aktørar i europeisk og asiatisk historie i hundreår og tusenår. Dei var med og skapte denne historia.

I dag er hestens historieskriving eit avslutta kapittel. Men hesten lever i språket, i motorane, i dei hestekreftene som har avløyst hesten. Og som seglbåten, hestens konkurrent i transportnæringa, har han tatt rom i fritida vår, på trav- og galoppbanar, på rideturar i sommarfjellet og i stallar rundt byane, der velståande ungdommar kan kjøpe seg meiningsfull fritid.

«I morgon skal du kvila», song vi til Blakken i mi skuletid. Den morgondagen er no komen.

Ein viktig historieskrivar har lagt ned skrivesakene, som i hans tilfelle var sal og sele, for ikkje å seie stigbøyel og bogtre.

Andreas Skartveit