Den store opprøraren mot Gud var i moseboka slangen i paradiset. Han kom til å endre Guds planar for den verda han hadde skapt. I den norrøne gudeverda var det Loke som stod for opprøret. I den greske gudeverda var det Prometeus.

Prometeus var titan. Titanane hadde makta i verda før gudane på Olympen overtok. Prometeus var også gud for elden.

Elden var ei viktig naturkraft, emne for rivalisering og strid. Zevs, hovudguden på Olympen, hadde tatt elden frå menneska. Prometeus stal elden tilbake. Meir enn det: Han var innom Atenes salar og raska med seg visdom og fornuft.

Med denne stelinga gjorde han det mogeleg for menneska å utvikle eit kulturliv, skriv leksikonet. Han sprengde rammene gudane hadde sett rundt menneskelivet. Han braut vegen for menneskets vandring mot eigen kunnskap, det mosebøkene kallar kunnskapens tre.

Gudane kjende seg truga av den kunnskapen som kunne kome for dagen ved slik farleg ferd. Som i Edens hage måtte slik åtferd straffast.

Prometeus vart fanga og bunden til eit fjell i Kaukasus. Der kjem det stendig ei ørn og hakkar han i levra, organet for kjenslene. Då jamrar han seg slik at jorda skjelv. Skaden på levra gror til att, og ørna kjem tilbake. Slik held dei fram til evig tid.

Men gudane på Olympen var ikkje nøgde med dette. Det måtte komne meir straff. Som i Edens hage måtte heile menneskeslekta straffast.

Zevs skapte ei kvinne, Pandora. Henne sende han som gåve til bror til Prometeus, den godtruande Epimeteus. Ho hadde med seg ei stor øskje som Epimeteus fekk pålegg om ikkje å opne. Det gjorde han likevel.

Ut strøymde alt vondt: alle slags sjukdommar, lidingar og plager, slit og strev, alt det som gjorde menneskelivet tungt og strevsamt.

Menneskets daglege og kjende livsvilkår vart då ei straff for tjuvferda til Prometeus, opprøret hans mot gudane og makta deira.

I botnen av Pandoras øskje låg det ein liten ting som ikkje vart strødd ut saman med alt det vonde og leie: Vona låg att. Alt var ikkje vonlaust likevel.

Seinare gresk dikting gjorde Prometeus til menneskets skapar, som skapte mennesket av leire. Han fekk namnet Den store velgjeraren. Med dei mektige greske gudane gjekk det ille.

I moderne tid har Prometeus stendig dukka opp som opprørar og kulturskapar.

Slik kom Prometeus tidleg i historia til å varsle det som vart eit hovudtema i den same historia i hundreåra som var på veg: mennesketankens kamp for å frigjere seg frå dei gudane dei sjølv hadde skapt.

Sekulariseringa, verdsleggjeringa, har svekt gudane og posisjonane deira.

Det ser ikkje ut til å avblåse kampen.

Siste hundreåret har sett ein rik fauna av menneskeskapte gudar som har tatt sin plass på scenen verda over, først og fremst i politikken, der dei til tider har dominert. Dei fleste ligg no langs vegkanten som gløymde kadaver.

Prometeus driv på. Framleis trugar han gudane og makta, kven ho måtte vere.

Andreas Skartveit