Historikaren skal gje oss fortida. Reporteren skal gje oss samtida.

Historikaren dukka tidleg opp. Alt ved det første leirbålet sat han og fortalde om forfedrane, om bragdene deira og om gudane deira.

Etter kvart steig diktaren inn i historikarfrakken. Blandinga av historie og diktarfantasi skapte storverk som dei av Homer og Vergil. Kritiske sinn vil nok også rekna Heimskringla og dei eldste delane av Det gamle testamentet inn i denne blandingsgruppa, med dikting og historie.

Men reportasjane, forteljingar om det som skjedde, fortalde av samtidige, som var der og då og såg kva som skjedde, kom seint.

I mellomtida boltra historikarane seg. Hendingar langt tilbake i tid, då alle samtidsvitne var borte og gløymde, var ukontrollerbare. Her kunne historikarane fylle på.

Historikarar i dag meiner at mange av dei storarta talane vi har frå antikken, eller frå Snorre, for den del, er utforma av ei tilbedande ettertid og såleis lagde heltane i munnen. Ikkje eingong Abraham Lincolns store tale ved Gettysburg har fått vere i fred. Han er rekonstruert frå notatlappar Lincoln hadde, og ved hjelp av samtidsvitne, som då framleis fanst, blir det påstått.

29. august år 79 e.Kr. fekk vi eit dei mest dramatiske vulkanutbrota i europeisk historie. Vulkanen Vesuv tømde seg – lava, støv og stein – ut over grannebyane Pompeii og Herculaneum. Byane vart øydelagde og gravlagde for all ettertid. I dag er dei utgravne og populære turistmål som fortel mykje om dagleglivet i romarriket den gongen.

Plinius d.e., ein romersk forfattar og offiser, var stasjonert i grannelaget til Vesuv. Han vart drepen av vulkanutbrotet. Eit kvart hundreår seinare fortel søstersonen hans, Plinius d.y, kva som hende. Han var der då utbrotet kom, men han kom seg unna. Den gamle Plinius var ein nysgjerrig og lærd mann. Han såg skya som reiste seg over Vesuv og ville vite meir. Han og båten hans stemna mot utbrotet. Han hadde med seg ein sekretær som fekk pålegg om å skrive ned alt han såg.

Den unge Plinius skriv: «Oska byrja å falle nedover skipa, varmare og i tjukkare skurar etter som dei nærma seg, med pimpstein og svart flint, brend og sprukken av varmen frå flammane, medan ferda deira vart hindra av nyskapte grunnar på sjøbotnen, og av avfallet som kom frå fjellet på land». Ferda deira mot land var ein hjelpeekspedisjon, for å berge vitskremde menneske, og gamle Plinius ville gjerne roe dei redde og la vekt på å vise stor sinnsro. For å vise kor roleg han var, bad han tenarane om å bere han til badet, før han sette seg til middagsbordet med godt humør, «eller med det skinet av godt humør som er like merkverdig som røyndomen», skriv søstersonen.

Så la han seg til å sove. Etter kvart vart gangen utanfor rommet hans så fylt av oske og pimpstein, at han måtte vekkjast fordi han heldt på å bli innestengd.

Husa gynga som om dei var rivne lause frå grunnmuren. Der var det tydelegvis farleg å vere, og dei måtte ut i det fri. Dei festa puter på hovudet til vern mot fallande oske og stein. Dagen var i ferd med å renne, men ikkje der dei var. Mørket her var svartare og tjukkare enn det var ei vanleg natt. Dei hjelpte seg med faklar så godt dei kunne.

Eit laken vart lagt ut på marka, og gamle Plinius la seg der. Elden og svoveldampen kom, nærare, og dei andre ville flykte. Slavar prøvde å hjelpe han opp, han var stor og tung. Men han fall saman igjen.

Då dagslyset omsider kom tilbake, etter to dagar, vart liket hans funne, urørt, uskadd og tildekt. Liket likna meir på ein sovande enn på ein død mann, skriv den unge Plinius om onkelen sin, og med det gjev han oss noko som kanskje er den første reportasjen i historia.

Andreas Skartveit