Same kor ein leitar i historia, vil ein finne trua som tankeformande aktør. Menneska har trudd på gudar, naturkrefter, politiske profetar og idear, på andre profetar, nær sagt på kva som helst.

Det er sagt og tenkt mykje om trua, kanskje først og fremst i Bibelen, ankerfestet for kristentrua i kulturkrinsen vår.

Trua er sterk. Ho kan flytte fjell, seier Matteus og Paulus. Og ho er trygg og gjev full visse til von og draumar, som Hebrearbrevet skriv.

Men det er éin type aktør den sterke trua alltid har hatt problem med: anna sterk tru.

Noko av det styggaste historia har å vise fram, er situasjonar der sterk tru står mot sterk tru. Religionskrigane, både i kristendommen og islam, er barbariske og blodige.

Lærestridane der sterk tru rår, som blant politiske ekstremistar til høgre og venstre, fører eit rått, grotesk og brutalt språk, som lærestridane blant religiøse med sterk tru også kan gjere det, uansett religion. Luther var svært stygg i munnen.

Sterk tru har lite sans for kompromiss.

Kyrkjehistoria, frå aposteltida, er full av strid om kva ein skal tru: om Jesu guddom, om bilete av det guddomlege, om dåp og nattverd. Lista er lang. Og mykje blod har runne.

Luthers reformasjon sprengde den felleseuropeiske kyrkja. Og sterk ny tru skapte strid, også i Norden. Kongane gjekk over til den nye trua, og Skandinavia vart protestantisk, ved kongebod. Men gamletrua levde framleis i folket, og konfliktar ulma.

Soneson til reformasjonskongen Gustav Vasa, Sigismund 3., konge i Sverige mot slutten av 1500-talet, var ultrakatolsk og kjempa mot reformasjonen. Den reformerte staten kjende seg då truga og gjekk i forsvar. Det dei kalla framande religionar, vart forbode ved ei rad vedtak. Unntak vart gjorde, for nødvendige fagfolk, som kalvinske gruvearbeidarar frå Vallonia i Belgia. Gruvedrifta var viktig og i vokster.

Riksdagen i Örebro 1617 vedtok ei kyrkjelov som forbaud alle framande religionar. Hovudfienden var framleis katolisismen. Katolikkar fekk ikkje kome inn i landet, og svenske studentar fekk ikkje studere ved jesuittkollegium. Om nokon gjekk over til katolisismen, skulle dei forlate landet innan tre månader eller bli straffa som landssvikarar. Det vart drive organisert jakt på kjettarar, og våren 1624 vart to jesuittlæresveinar dømde til døden og avretta.

Prestestandet åtvara mot innreiseunntaket for kalvinske gruvearbeidarar. Dei såg at også svenske truande protestantar «som hadde fått den nåden av Gud å vere fødde og oppvaksne under vår reine saligheitslære», vitja den franske reformerte kyrkja i Stockholm, der vranglære vart forkynt.

Grunnen var i ferd med å svikte. Gudsfrykt bygd på sann kunnskap om Gud var det einaste landet kunne byggjast på, sa prestane.

Kyrkjelova fastslo at den som fall frå den rette religionen, skulle misse embetet og bli landsforvist. Den som uttala «villfarande meining» om religionen, fekk same straff. Sensur vart innført.

I regjeringsforma frå 1720 blir det fastslått i første paragrafen at staten skal verne kyrkja mot «kjetteri» og «svermeri».

Svenskane fekk sin konventikkelplakat i 1726. Statskyrkja tok kontrollen.

I 1734 vart den første svensken utvist for vrang tru. Det skapte debatt.

Menneske som vart mistenkte for å ha ulovlege meiningar i religiøse saker, kunne stillast for retten, også om dei ingen ting hadde sagt.

Ikkje eingong dei som møtte i riksdagane, hadde lov til å seie noko som kunne stri mot rett lære.

Den sterke trua regjerte grannelandet, slik Tore Frängsmyr fortel i idéhistoria si. Det er eit par hundre år sidan.

Andreas Skartveit