Den grøne Knut Hamsun
Knut Hamsuns dikting er ikkje politisk brun, men grøn, for Hamsun åtvara tidleg mot miljøproblem, seier litteraturvitar Henning Howlid Wærp. Jørgen Haugan og Jan Erik Vold er usamde.
Knut Hamsun i gang med slåttonna ved Nørholm. Henning Howlid Wærp meiner Hamsuns forfattarskap har ny appell ved åtvaringane sine mot miljøproblem.
Foto: Anders Beer Wilse / Nasjonalbiblioteket
Økologi
«Økologi» kjem frå to greske ord: oikos, som tyder hushald, og logi, som tyder lære eller vitskap. Økologi kan såleis forståast som «læra om hushald».
Økokritikken har eksistert eit par tiår, men byrjar fyrst no få tilhengjarar mellom norske litteraturvitarar.
Boka Hele livet var jeg en vandrer i naturen inneheld analysar av 16 bøker av Hamsun, frå Sult (1890) til På gjengrodde stier (1949).
Økologi
«Økologi» kjem frå to greske ord: oikos, som tyder hushald, og logi, som tyder lære eller vitskap. Økologi kan såleis forståast som «læra om hushald».
Økokritikken har eksistert eit par tiår, men byrjar fyrst no få tilhengjarar mellom norske litteraturvitarar.
Boka Hele livet var jeg en vandrer i naturen inneheld analysar av 16 bøker av Hamsun, frå Sult (1890) til På gjengrodde stier (1949).
Litteratur
ronny@dagogtid.no
«Hele livet en vandrer i naturen.» Det svara Knut Hamsun då forfattaren av Illustrert biografisk leksikon stilte han dette spørsmålet i 1916: «Hvilke personer, institusjoner, begivenheter har hatt størst innflytelse på Deres utvikling og liv?» Hamsun nemnde Bjørnson, Dostojevskij og andre russiske forfattarar. Deretter kom kommentaren om vandring i naturen.
Dette har professor i nordisk litteraturvitskap ved Noregs arktiske universitet, Henning Howlid Wærp, bite seg merke i. Han har gjeve ut boka: Hele livet var jeg en vandrer i naturen. Økokritiske lesinger i Knut Hamsuns forfatterskap.
Det handlar altså om økokritikk, ein lesemetode som har eksistert eit par tiår, men som enno ikkje har hatt så stor gjennomslagskraft ved norske universitet. Økokritikk er ei analytisk undersøking av litteratur der økologiske problemstillingar står i sentrum. Wærp meiner Hamsun var tidleg ute med åtvaringar om miljøproblem skapte av forbruket vårt.
For å seia det litt enkelt: Det handlar om dikting som kunne fått plass på partiprogrammet til Miljøpartiet Dei Grøne. Og trur du det ikkje, eit søk på nettet gjev nettopp tilslag på Hamsun og «De Grønne». På spørsmål frå Dagsavisen om kva som har vore viktigast for henne, svarar Hilde Gunn Sletten, prest og fyrstekandidat for Dei Grøne i Røyken: «Markens Grøde. Den var med på å forme meg som menneske.»
Anten dette er ei utsegn frå ein einskildperson i partiet eller ei partipolitisk retningsline, så er Hamsun enno liv laga. Henning Wærp fortel om overraskande stor interesse mellom studentar og forskarar:
– Dei seinaste åra har det kome doktoravhandlingar om forfattarskapen frå Sverige, Tyskland, Romania, Bulgaria og USA. I tillegg vel mange studentar Hamsun som emne for bacheloroppgåver og masteroppgåver.
Det er ikkje mange historiske forfattarskapar som møter så stor interesse. Wærp seier det ikkje berre handlar om å avsløre Hamsun:
– Forfattarskapen når ut over det reaksjonære og anti-demokratiske, for diktinga hans inneheld viktige innsikter om mennesket og menneskelivet, om samfunnet og om tilhøvet vårt til naturen.
Forføraren Hamsun
Men er det så enkelt? Knut Hamsun er den harde nøtta i norsk litteratur. Hamsun-forskinga har skift mellom omfamning og avsky gjennom tiåra etter krigen. Mest kjend er den danske forfattaren Thorkild Hansen og boka hans Prosessen mod Hamsun (1978), der det mellom anna heiter «hvis du vil møte idioter, dra til Norge». Med det sikta Hansen til handsaminga vår av den gamle Hamsun etter krigen.
Frode Saugestad hevda i Dagbladet i 2014 at hovudstraumen i norsk Hamsun-forsking handla om å freiste å avsløre korleis nazisten Hamsun forførte lesarane sine.
Vi fekk eit attersyn med den polariseringa i Hamsun-forskinga i fjor, då det var hundreårsjubileum for Markens grøde. Ein diplomatisk forskar som Eirik Vassenden nærma seg verket med skepsis, men òg fascinasjon. Domen til forfattaren Thure Erik Lund var utan fnugg av tvil: Markens grøde «er helt uten litterær ambisjon».
– Ingen eig stor kunst
Har Henning Wærp botemiddel mot dette nasjonallitterære traumet? Eller er han òg forførd av nazisten Hamsun.
– Eg er ikkje ute etter å kvitvaske Hamsun, men vil peike på at kritikken hans av framsteg, forstått som materiell framgang og auka konsum, er høgst relevant i dag. Til dømes er Hamsun her på line med den tyske sosiologen Ulrich Bech, som meiner vi må bryte med tanken om at teknologisk framsteg er jamgodt med framsteg i samfunnet. Hamsun gjev ein alternativ definisjon: «Fremskritt det er menneskets trivsel.» Dette er eit svært radikalt standpunkt.
– Men det er ikkje få som åtvarar mot lesing av Hamsun: Markens Grøde er eit verk «helt uten litterær ambisjon». Hamsun sjølv protesterte jo ikkje imot nazistiske lesingar av Markens grøde, skriv litteraturvitaren Tore Rem.
– Når det gjeld Thure Erik Lund, så les eg utsegna hans som ein type fadermord. Lunds eigen roman Grøftetildragelsesmysteriet (1999) er i den beiske kulturkritikken sin nærast ei nyskriving av Markens grøde. Når hovudpersonen hjå Thure Erik Lund seier at det har skjedd ei kulturell degradering av skogens djupe mystikk, og at naturen er den einaste og sanne læremeisteren til mennesket, er han på line med Hamsun.
– Når det gjeld Rem, så kan vi jamføre med andre norske forfattarar. Markens grøde vart omfamna av nazistane, men det vart òg Trygve Gulbranssens Og bakom synger skogene (1933). La oss no ta romanane attende. Ingen eig stor kunst.
Konsumkritikk
Eit viktig element i økologien er konsumkritikk. I boka si viser Wærp til den danske psykologen Svend Brinkmann. Brinkmann skriv i boka Ga° glipp. Begrensningens kunst i en grenseløs tid for en gjenoppdagelse, som kom på norsk i år, at vi må finne attende til fortidige dygder som nøysemd, ma°tehald – nemleg «kunsten a° ga° glipp av noko», som motvekt til den sosiale akselerasjonen og skadeverknaden hans på miljøet.
Hamsun var tidleg ute med konsumkritikk, meiner Wærp:
– Hamsuns Abel i Ringen sluttet (1936) kan nettopp sjåast som ein som vel å gje avkall på materielle gode og ein høgare posisjon i samfunnet, og som gjennom det set fram ein stille protest mot den sosiale akselerasjonen i moderniteten. Med Abel-figuren utforskar Hamsun ein alternativ levemåte: Kva om ein trår mindre, kva om ein lærer seg å greie seg utan meir? Med dette er Abel meir enn nokon gong ei utfordring for oss i dag, i tidsalderen til vokstersamfunnet og massekonsumet.
Eit medvit om at konsum har etiske fylgjer. Wærp ser dette tydeleg òg i ein annan roman: Dobbeltromanen Børn av tiden og Segelfoss by (1913) og (1915).
– Det har alltid eksistert handel, men identiteten konsument dukka fyrst opp på midten av 1800-talet, då det vart diskutert om konsum kunne medverke til offentleg velferd, om ein kunne tala om ein samvitsfull konsument og ikkje berre ein konsument som var driven av grådigskap og appetitt. Hamsuns utforskar fenomenet konsum i Segelfoss-romanane: Har etiske verdiar og forbruk noko med kvarandre å gjera? Hamsun svarer eit klårt ja på spørsmålet.
«Kanskje kan kontakten med naturen og de grønne verdiene romanen gir uttrykk for, leses mer positivt i dag, med nye tanker om lokale marked og kortreist mat, og kritikk av globaliseringen i økonomien», skriv Wærp i boka.
Naturkjensle
Hamsun bruka ikkje sjølv omgrepet «økologi» i verka sine, men opphavsmannen til omgrepet var ikkje ukjend for Hamsun, fortel Wærp:
– Hamsun brukar det meir generelle «naturen». I to føredrag Hamsun heldt om Strindberg i 1888 og 1891, kjem det fram at han kjende til Ernst Haeckel og økologiomgrepet. Og alt i 1889 kom Hamsun med utsegner som fører tankane til filosofen Arne Næss og djupøkologien, som handlar om at også naturen har rettar, at interessene til menneske ikkje er dei einaste legitime.
Wærp viser til utsegna «Menneskene skal ikke erkjenne seg hverken som særvesener eller som naturens beherskere, men simpelthen et grann, et punkt, plassert på det kosmiske alt», henta frå ein presentasjon av Strindberg i Taler pa° torvet frå 1889.
For å få eit naturmedvit nyttar det ikkje berre med kunnskap om naturen, ein må ha kontakt med naturen, skriv Wærp om Hamsuns tankeverd.
– Du nemner òg filosofen Arne Johan Vetlesen. Han seier vi må slutte a° behandle naturen berre som vare og gjenstand for konsum, men vi må ha psykisk kontakt, innleving og tilknyting til naturen. Kan Hamsun hjelpe oss med det?
– Ja. Les Pan, les Under høststjernen, les Markens grøde, les Landstrykere. Mange av romanane til Hamsun er kontemplasjonar over det menneskelege bandet til naturen, fulle av sanselige skildringar. Vi må øve opp vår «inntrykksømhet». Det er elles eit ord han sjølv fann opp.
– Men vil ei slik oppgradering av kjensler over rasjonalitet vera eit knefall for førmodernistisk, romantisk dikting?
– Det er sider ved romantikken som gjerne kan gjenoppdagast. Medan opplysningstida prøvde å avfortrylle naturen ved hjelp av vitskap og fornuft, reagerte romantikken med ei gjenfortrylling av det som låg utanfor den menneskelege sivilisasjonen. Diktarane i romantikken ser på naturen som noko grunnleggjande annleis, og dei meiner han har eigenverdi, i staden for berre å sjå naturen som ein ressurs. Det er mykje nostalgi i Hamsuns romanar, men at ein ser bakover, treng ikkje vera reaksjonært, det kan vera at ein vil undersøkje kva av det gode som har gått tapt. I tilbakeblikket og tilknytinga til tradisjonen kan det liggje eit korrektiv og ein energi for framtida. Den britiske filosofen Kate Soper har laga omgrepet «avantgarde-nostalgi» for dette. Hamsun er kanskje ein avantgarde-nostalgikar.
Vi spør Henning Wærp til sist om det endeleg er på tide med ei Hamsun-gate i Oslo.
– Ja. Kongsberg, der eg kjem frå, har ei Knut Hamsuns gate. Narvik, der kona mi kjem frå, har det same. Velkommen etter, Oslo!
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Litteratur
ronny@dagogtid.no
«Hele livet en vandrer i naturen.» Det svara Knut Hamsun då forfattaren av Illustrert biografisk leksikon stilte han dette spørsmålet i 1916: «Hvilke personer, institusjoner, begivenheter har hatt størst innflytelse på Deres utvikling og liv?» Hamsun nemnde Bjørnson, Dostojevskij og andre russiske forfattarar. Deretter kom kommentaren om vandring i naturen.
Dette har professor i nordisk litteraturvitskap ved Noregs arktiske universitet, Henning Howlid Wærp, bite seg merke i. Han har gjeve ut boka: Hele livet var jeg en vandrer i naturen. Økokritiske lesinger i Knut Hamsuns forfatterskap.
Det handlar altså om økokritikk, ein lesemetode som har eksistert eit par tiår, men som enno ikkje har hatt så stor gjennomslagskraft ved norske universitet. Økokritikk er ei analytisk undersøking av litteratur der økologiske problemstillingar står i sentrum. Wærp meiner Hamsun var tidleg ute med åtvaringar om miljøproblem skapte av forbruket vårt.
For å seia det litt enkelt: Det handlar om dikting som kunne fått plass på partiprogrammet til Miljøpartiet Dei Grøne. Og trur du det ikkje, eit søk på nettet gjev nettopp tilslag på Hamsun og «De Grønne». På spørsmål frå Dagsavisen om kva som har vore viktigast for henne, svarar Hilde Gunn Sletten, prest og fyrstekandidat for Dei Grøne i Røyken: «Markens Grøde. Den var med på å forme meg som menneske.»
Anten dette er ei utsegn frå ein einskildperson i partiet eller ei partipolitisk retningsline, så er Hamsun enno liv laga. Henning Wærp fortel om overraskande stor interesse mellom studentar og forskarar:
– Dei seinaste åra har det kome doktoravhandlingar om forfattarskapen frå Sverige, Tyskland, Romania, Bulgaria og USA. I tillegg vel mange studentar Hamsun som emne for bacheloroppgåver og masteroppgåver.
Det er ikkje mange historiske forfattarskapar som møter så stor interesse. Wærp seier det ikkje berre handlar om å avsløre Hamsun:
– Forfattarskapen når ut over det reaksjonære og anti-demokratiske, for diktinga hans inneheld viktige innsikter om mennesket og menneskelivet, om samfunnet og om tilhøvet vårt til naturen.
Forføraren Hamsun
Men er det så enkelt? Knut Hamsun er den harde nøtta i norsk litteratur. Hamsun-forskinga har skift mellom omfamning og avsky gjennom tiåra etter krigen. Mest kjend er den danske forfattaren Thorkild Hansen og boka hans Prosessen mod Hamsun (1978), der det mellom anna heiter «hvis du vil møte idioter, dra til Norge». Med det sikta Hansen til handsaminga vår av den gamle Hamsun etter krigen.
Frode Saugestad hevda i Dagbladet i 2014 at hovudstraumen i norsk Hamsun-forsking handla om å freiste å avsløre korleis nazisten Hamsun forførte lesarane sine.
Vi fekk eit attersyn med den polariseringa i Hamsun-forskinga i fjor, då det var hundreårsjubileum for Markens grøde. Ein diplomatisk forskar som Eirik Vassenden nærma seg verket med skepsis, men òg fascinasjon. Domen til forfattaren Thure Erik Lund var utan fnugg av tvil: Markens grøde «er helt uten litterær ambisjon».
– Ingen eig stor kunst
Har Henning Wærp botemiddel mot dette nasjonallitterære traumet? Eller er han òg forførd av nazisten Hamsun.
– Eg er ikkje ute etter å kvitvaske Hamsun, men vil peike på at kritikken hans av framsteg, forstått som materiell framgang og auka konsum, er høgst relevant i dag. Til dømes er Hamsun her på line med den tyske sosiologen Ulrich Bech, som meiner vi må bryte med tanken om at teknologisk framsteg er jamgodt med framsteg i samfunnet. Hamsun gjev ein alternativ definisjon: «Fremskritt det er menneskets trivsel.» Dette er eit svært radikalt standpunkt.
– Men det er ikkje få som åtvarar mot lesing av Hamsun: Markens Grøde er eit verk «helt uten litterær ambisjon». Hamsun sjølv protesterte jo ikkje imot nazistiske lesingar av Markens grøde, skriv litteraturvitaren Tore Rem.
– Når det gjeld Thure Erik Lund, så les eg utsegna hans som ein type fadermord. Lunds eigen roman Grøftetildragelsesmysteriet (1999) er i den beiske kulturkritikken sin nærast ei nyskriving av Markens grøde. Når hovudpersonen hjå Thure Erik Lund seier at det har skjedd ei kulturell degradering av skogens djupe mystikk, og at naturen er den einaste og sanne læremeisteren til mennesket, er han på line med Hamsun.
– Når det gjeld Rem, så kan vi jamføre med andre norske forfattarar. Markens grøde vart omfamna av nazistane, men det vart òg Trygve Gulbranssens Og bakom synger skogene (1933). La oss no ta romanane attende. Ingen eig stor kunst.
Konsumkritikk
Eit viktig element i økologien er konsumkritikk. I boka si viser Wærp til den danske psykologen Svend Brinkmann. Brinkmann skriv i boka Ga° glipp. Begrensningens kunst i en grenseløs tid for en gjenoppdagelse, som kom på norsk i år, at vi må finne attende til fortidige dygder som nøysemd, ma°tehald – nemleg «kunsten a° ga° glipp av noko», som motvekt til den sosiale akselerasjonen og skadeverknaden hans på miljøet.
Hamsun var tidleg ute med konsumkritikk, meiner Wærp:
– Hamsuns Abel i Ringen sluttet (1936) kan nettopp sjåast som ein som vel å gje avkall på materielle gode og ein høgare posisjon i samfunnet, og som gjennom det set fram ein stille protest mot den sosiale akselerasjonen i moderniteten. Med Abel-figuren utforskar Hamsun ein alternativ levemåte: Kva om ein trår mindre, kva om ein lærer seg å greie seg utan meir? Med dette er Abel meir enn nokon gong ei utfordring for oss i dag, i tidsalderen til vokstersamfunnet og massekonsumet.
Eit medvit om at konsum har etiske fylgjer. Wærp ser dette tydeleg òg i ein annan roman: Dobbeltromanen Børn av tiden og Segelfoss by (1913) og (1915).
– Det har alltid eksistert handel, men identiteten konsument dukka fyrst opp på midten av 1800-talet, då det vart diskutert om konsum kunne medverke til offentleg velferd, om ein kunne tala om ein samvitsfull konsument og ikkje berre ein konsument som var driven av grådigskap og appetitt. Hamsuns utforskar fenomenet konsum i Segelfoss-romanane: Har etiske verdiar og forbruk noko med kvarandre å gjera? Hamsun svarer eit klårt ja på spørsmålet.
«Kanskje kan kontakten med naturen og de grønne verdiene romanen gir uttrykk for, leses mer positivt i dag, med nye tanker om lokale marked og kortreist mat, og kritikk av globaliseringen i økonomien», skriv Wærp i boka.
Naturkjensle
Hamsun bruka ikkje sjølv omgrepet «økologi» i verka sine, men opphavsmannen til omgrepet var ikkje ukjend for Hamsun, fortel Wærp:
– Hamsun brukar det meir generelle «naturen». I to føredrag Hamsun heldt om Strindberg i 1888 og 1891, kjem det fram at han kjende til Ernst Haeckel og økologiomgrepet. Og alt i 1889 kom Hamsun med utsegner som fører tankane til filosofen Arne Næss og djupøkologien, som handlar om at også naturen har rettar, at interessene til menneske ikkje er dei einaste legitime.
Wærp viser til utsegna «Menneskene skal ikke erkjenne seg hverken som særvesener eller som naturens beherskere, men simpelthen et grann, et punkt, plassert på det kosmiske alt», henta frå ein presentasjon av Strindberg i Taler pa° torvet frå 1889.
For å få eit naturmedvit nyttar det ikkje berre med kunnskap om naturen, ein må ha kontakt med naturen, skriv Wærp om Hamsuns tankeverd.
– Du nemner òg filosofen Arne Johan Vetlesen. Han seier vi må slutte a° behandle naturen berre som vare og gjenstand for konsum, men vi må ha psykisk kontakt, innleving og tilknyting til naturen. Kan Hamsun hjelpe oss med det?
– Ja. Les Pan, les Under høststjernen, les Markens grøde, les Landstrykere. Mange av romanane til Hamsun er kontemplasjonar over det menneskelege bandet til naturen, fulle av sanselige skildringar. Vi må øve opp vår «inntrykksømhet». Det er elles eit ord han sjølv fann opp.
– Men vil ei slik oppgradering av kjensler over rasjonalitet vera eit knefall for førmodernistisk, romantisk dikting?
– Det er sider ved romantikken som gjerne kan gjenoppdagast. Medan opplysningstida prøvde å avfortrylle naturen ved hjelp av vitskap og fornuft, reagerte romantikken med ei gjenfortrylling av det som låg utanfor den menneskelege sivilisasjonen. Diktarane i romantikken ser på naturen som noko grunnleggjande annleis, og dei meiner han har eigenverdi, i staden for berre å sjå naturen som ein ressurs. Det er mykje nostalgi i Hamsuns romanar, men at ein ser bakover, treng ikkje vera reaksjonært, det kan vera at ein vil undersøkje kva av det gode som har gått tapt. I tilbakeblikket og tilknytinga til tradisjonen kan det liggje eit korrektiv og ein energi for framtida. Den britiske filosofen Kate Soper har laga omgrepet «avantgarde-nostalgi» for dette. Hamsun er kanskje ein avantgarde-nostalgikar.
Vi spør Henning Wærp til sist om det endeleg er på tide med ei Hamsun-gate i Oslo.
– Ja. Kongsberg, der eg kjem frå, har ei Knut Hamsuns gate. Narvik, der kona mi kjem frå, har det same. Velkommen etter, Oslo!
– Alt i 1889 kom Hamsun med utsegner som fører tankane til filosofen Arne Næss og
djupøkologien.
Henning Howlid Wærp,
litteraturvitar
Fleire artiklar
Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.
Foto: Anna-Julia Granberg / Blunderbuss
Orda mellom oss
Sunniva M. Roligheten, Daniel A. Wilondja og Google Translate har saman skrive ein fascinerande tekstkollasj.
Teikning: May LInn Clement
«Blokk har vore nytta om stabben folk vart halshogne på.»
Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.
Foto: Ole Berg-Rusten / NTB
Eit spørsmål om kontroll
I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?
Odd Nordstoga slo gjennom som soloartist i 2004. No har han skrive sjølvbiografi.
Foto: Samlaget
Ein av oss
Odd Nordstoga skriv tankefullt om livet, ut frå rolla som folkekjær artist.
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.