Folkemusikk

Ronny Spaans

rgspaans@gmail.com

Vi byrjar denne artikkelen med diktet «Domedagsslåtten» av Kristian Stubseid:

«Å, om Vårherre eg spørje torde:/ Lær meg, du Gud, var det synd eg gjorde/ når sjeli fløygde med feleljom/ til ljuve rømder frå elegdom (dvs. elende).» Men spelmannen i diktet opplever ikkje å få godkjenning frå Vårherre på at musikken er av god natur: «Han lyfter fela til slag mot helle:/ Forbanna vere du, syndekjelde.»

Kristian Stubseid skreiv dette i 1920-åra, då han lytta på Knut Jonsson Heddi, som fortalde om eit liv i strid – der kunstnarkall stod imot fordomar. Det handlar om prestar som såg på slåttespel og felemusikk som «syndekjelde».

Heddi var ikkje den einaste som møtte motgang frå kyrkja. Det gjekk verre med Neri Gunsteinson Neset (1838–1883). Då han døydde i nokså ung alder, sette presten i Setesdal dødsfallet i direkte samband med syndig felespel. Dette sa Jacob von der Lippe Parelius Frost ved grava i juni 1883: «Herren gav ham en usedvanlig musikalsk evne – og hvad kunde ikke den være bleven, dersom den blev udviklet under heldige forhold. Men den misbrugte han i syndens tjeneste.»

Historia fortel om fleire namn, som Tarkjell Aslakson og Haddvår Ånundson. Det kjende verket Gamalt or Sætesdal av Johannes Skar inneheld tragiske skildringar om spelmenn. Neri Neset, som er skildra i dette verket, hadde heile tre «tilbakefall» til den syndige musikken, om vi no skal bruke språkbruken til prestane. Han angra seg og brende tre feler.

Den harde framferda til kyrkja valda altså ikkje berre tap av ein stor immateriell arv, men òg mange kostelege instrument. Som kjent er dei beste felene dei som har gått i arv frå generasjon til generasjon og overlevd mange spelmenn. Målarstykket med motiv av Lars Osa, kjend for den sosialrealistiske stilen sin, provar illgjerningane som bar til.

– Skam er der framleis

– Det er ingen som går til grunne i dag på grunn av kyrkja, men skamma har prega folkemusikkmiljøet fram til moderne tid.

Det fortel den kjende spelmannen Hallvard T. Bjørgum frå Valle i Setesdal.

– Far min, Torleiv Bjørgum, var prega av presset frå kyrkja. Han fekk òg høyre personlege vitnemål om undertrykking. Det finst jamvel historier om musikarar som heilt til 1980-åra valde å spela åleine på grunn av skamma som kyrkja påførte dei – som spelmannen Anders T. Hovet.

Og kampen som kristne leiarar førte mot fela, har òg hatt konkrete negative fylgjer for folkemusikken:

– Heile tradisjonar har gått tapt, frå Fyresdal i aust til Sirdal i vest – med unnatak av smular berga av spelmenn frå Setesdal. Det førte til store skadar på framtidige generasjonar, for restaurering av denne immaterielle kulturarven er ikkje mogeleg når han er borte, seier Bjørgum og held fram:

– For å finne parallellar i dag må vi til Talibans og IS’ øydeleggingar av folkekulturen i områda der dei har herja. Den norske kyrkja har enno ikkje kome med noka orsaking overfor folkemusikkmiljøet. Dei har gjort det overfor samar og taterar. Norske spelmenn fortener òg ei orsaking.

– Men ei orsaking vil ikkje bringe arven attende? Blir det ikkje berre symbolske ord?

– For det fyrste vil ei offisiell orsaking blir motteken som ei oppreising for heile folkemusikkmiljøet. Og ei orsaking kan kombinerast med auka løyvingar frå Den norske kyrkja til kulturtilstellingar der folkemusikken får innpass. Kongen har alt vist veg ved å utdele æresmedaljar til folkemusikarar. Det er på tide at kyrkje kjem etter.

Spel og fest

Det kanskje mest kjende målarstykket av felespel er «Spel og dans» av Halfdan Egedius frå 1896. Tre kvinner i bunad spinn rundt i bakgrunnen, som i ein dervisjrytme, medan spelmannen i framgrunnen, som er i ekstase, har nærast eit djevelsk glimt i auga. Eg spør om vi ikkje kan forstå handlemåten til prestane. Felespel vart jo nær knytt til drykk og fest.

– Det var lovpålagt at bønder skulle bryggje ei viss mengd øl, og det fanst ikkje ei einaste feiring, anten det var dåp, bryllaup eller gravferd, utan drykk. Jamvel noko så enkelt som såkalla barnsøl, øl ved barnefødsel, kunne føre med seg slagsmål. Ein tipptippoldefar av meg miste livet ved eit barnsøl.

Bjørgum fortel så at det inst inne ikkje handlar om fela og festen.

– Det handlar om åndshegemoniet til kyrkja. Fela var eit trugsmål mot den åndelege oppbygginga, der orgelet var det instrumentet som var viktigast. Gjennom orgelet skulle ein kvitte seg med den folkelege tonaliteten. Denne kampen går langt attende i tid, heilt til pave Gregor den store på 600-talet og forboda hans mot musikk.

Folkedans i kyrkja

Prost i Søndre Follo Hege E. Fagermoen meiner det er viktig å koma med eit par nyansar om tilhøvet mellom folkemusikken og kyrkja. Ho skreiv ein leiar om saka for Luthersk kirketidende (nr. 17, 2015) der ho peikar på at det var prestar som byrja med å samle inn folkestoff på 1800-talet – pioneren var Ludvig Mathias Lindeman (1812–1887) – og det førte til at vi fekk mange salmar på folketonar i salmeboka.

– Kyrkja har dessutan gjennom dei seinaste 30 åra teke både folkemusikken og folkedansen inn i gudstenester og fått komponert ein eigen liturgisk serie for folkemusikkinstrument, songarar og dansarar, seier ho til Dag og Tid.

Eit døme på det siste er «folkedansgudstenesta» som Fagermoen heldt i Ås kyrkje sundag 20. oktober. I eit oppslag i Vårt Land om gudstenesta fortel prosten at «dansen er en forsmak på gleden i himmelen».

– Men dei historiene om skam som Bjørgum fortel, seier vel sitt?

– Eg har sjølv drive med folkedans, men kjende ikkje til dei kjenslene han skildrar. Men då eg vart tilsett som prest i Gudbrandsdalen, møtte eg folk med slike opplevingar. Det er viktig å ta folks oppleving på alvor, og det er særleg viktig på ein stad som har så mykje å seia som kyrkja. Difor er eg glad det har kome orsakingar frå kyrkja.

Orsaking

Fagermoen viser til hendingar det siste året. For i august kom det uventa nye tonar frå kyrkja. Ved ei gudsteneste i Tveitetunet i Valle 18. august tok Bjørgum ordet etter ein salme som vart framført med felespel, og minte tilhøyrarane om uretten som er gjord mot folkemusikken. Då steig prosten i Setesdal fram, Gunnar Ellingsen, han gav Bjørgum handa og bad om orsaking for misferda.

Ikkje lenge etter kom det eit innlegg i Setesdølen frå presten i Bygland, Kjell Steinbru. Han gler seg over den utstrekte handa frå prosten og skriv at «om nokon vil koma og spela på gudstenestene eg held, så er dei hjarteleg velkomne».

No ventar Hallvard Bjørgum ei orsaking frå ein høgare instans i kyrkja. Han fortel at han vart intervjua av fleire aviser om emnet i 2015. Den gong var det negative svar. I ein artikkel som stod i Dagen, fortel han at han vart møtt med «hånlatter» frå biskopen i Borg bispedøme.

– Vi er svært leie oss

Dag og Tid sende ut ein førespurnad til alle biskopane i landet og spurde om denne bøna om orsaking skulle fylgjast opp. Biskopane hadde møte i dagane 14.–18. oktober. Preses i Bispemøtet, Helga Haugland Byfuglien, fortel til Dag og Tid at spørsmålet vart teke opp på møtet.

– Vi er svært leie oss for uretten som er gjord mot folkemusikken, fortel ho til Dag og Tid.

Ho og alle biskopane stiller seg bak ei fråsegn som vart vedteken på dette møtet der dei utdjupar tilhøvet mellom kyrkja og folkemusikken. Dag og Tid har fått oversendt denne fråsegna og trykkjer henne ved sida av.