Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Det er så ein anar ein viss kultur- eller sivilisasjonskritikk i boka. Men forfattaren vil ikkje ta så hardt i. At romanen inneheld «ein slags samfunnskritikk», kan ho forsiktig vere med på. Men ho veit ikkje om ho tør påstå så mykje om det.

I boka møter vi 40 år gamle Liv Indrebø, som har vendt attende til telemarksbygda ho kom frå. Der har ho fått jobb som museumsvert, ho er sambuar med fysioterapeuten i bygda, men har også kjøpt seg eit forfalle gardsbruk som ho drøymer om å gjere det buande i. Helst gjennom eigen arbeidsinnsats. Men fram til siste side er det meir draum enn realitet.

– Liv klør i fingrane etter å ta ting i bruk, også slikt som er freda og finst på museet der ho er tilsett. Ho vil endre og fornye og ser ikkje alltid kva som må få vere som det er. Ho er oppteken av å klare seg sjølv, det er eit poeng for henne å ikkje be om hjelp til dei praktiske utfordringane på småbruket.

Den 38 år gamle forfattaren med det uvanlege namnet forklarar at «rorge» visstnok skal tyde «slette med store, hole strå». Bureisar-bestefar hennar tok etternamnet då han bygde seg ein gard på staden som bar namnet. Når vi først er inne på uvanlege namn: For fem år sidan gjorde Rorgemoen ende på bylivet i Bergen og flytta heim att til Telemark, til Lårdal i Tokke kommune og eit småbruk som heiter Tvigyva. Om tydinga av det namnet finst det to teoriar – at det ryk frå to piper, eller at det blæs frå to kantar. Blåse gjer det, men berre frå éin kant om gongen, har forfattaren røynt.

– Eg sakna livet på bygda, sakna også å kunne gjere ting med hendene, nett som hovudpersonen min. Sambuaren min flytte med, det var litt tryggare når vi var to.

– Det går fem–seks år mellom kvar gong du gir ut bok?

– Eg bruker lang tid, vil ikkje sende frå meg noko berre for å sende frå meg noko. Viktigast for meg er at det blir bra nok. Eg legg mykje arbeid ned i med teksten, skriv han om mange gonger. Det er ikkje så effektivt i marknadslogisk forstand.

«Zooma litt ut»

– Du gjer det stadig færre forfattarar maktar: å skrive kort. Korleis arbeider du for å få inn så mykje innhald på under hundre sider?

– Eg jobbar mykje med kvar einskild setning og alle ordval. Freistar å ikkje gjenta meg sjølv, men å unngå det heilt er uråd. Når eg først har sagt noko, reknar eg med at lesaren har fått det med seg. Eg prøver å seie det som er naudsynt, då kan mykje kuttast. Målet er å skape ein tekst som det er tankar og nerve i heile tida.

Eit praktisk menneske er Kjersti Rorgemoens tredje roman, og det eigenarta ved denne forfattarskapen er evna til å skape særeigne litterære univers. Purkene snudde seg (2009) går føre seg i eit bygdesamfunn, Håpet og festen (2015) var ein bergensroman. Med boka av året er ho attende i bygda, naturleg nok:

– Eg har jo sjølv flytta til bygda. Difor ville eg granske livsvilkåra her. Ta det på alvor, studere dei ulike levemåtane. Bøkene mine er ein kombinasjon av det eg ser, og at eg prøver å øve opp førestillingsevna mi. Denne gongen har eg zooma litt ut, ser bygda i fugleperspektiv, landskapet og dei ulike livsformene. Dette gjer at eg ikkje er like tett på hovudpersonen som i dei førre romanane. Og universet mitt blir nok meir folkerikt for kvar bok.

– Det er mangt i hovudpersonens historie som minner ikkje så lite om deg?

– Liv liknar på meg, men er ikkje meg. Heller ein overdriven versjon av meg. Det er den fridommen fiksjonen gir, eg kan køyre litt på.

Ho jobbar med hovudet, men vil gjerne nytte hendene òg. Prosjektet hennar med det gamle småbruket handlar om dette, å ta i bruk fleire delar av kroppen enn dei ho får nytta i det daglege arbeidet.

– Eit heilt praktisk menneske er Liv knapt, men ho er ganske god til å rive ned – også menneskelege relasjonar?

– Ja, det har du heilt rett i. Tittelen på romanen uttrykkjer ein draum ho har om å vere eit praktisk menneske. Litt ironisk, kanskje. Ho får jo òg ting gjort, men ho byggjer ikkje opp noko. Ho ser kor det veks hos andre, men ikkje hos henne sjølv.

Forfattaren vil ikkje vere med på at Eit praktisk menneske også handlar om å vende attende til bygda utan heilt å finne plassen sin i bygdefellesskapen. Ho peikar på at byen ikkje har nokon plass i boka, og meiner at det handlar meir om motsetnader i bygda enn mellom by og bygd og om ambivalensen mellom inne og ute.

Grublar og observatør

– Er boka di ein kommentar til byfolks ofte urealistiske lengt etter eit småbruk på landsbygda?

– Det er jo ein vanleg norsk draum, og det er ikkje noko gale i å drøyme. For somme er det nok. Heile boka er ei gransking av den draumen, korleis det er å prøve å realisere han. Romanen er ikkje så mykje ein kritikk av draumen som ei utforsking av han.

– Hovudpersonane i dei to førre romanane dine er av det lite sosiale slaget. Liv Indrebø er heller ikkje utprega sosial. Kva er det med denne typen menneske som appellerer til deg?

– Liv er ein grublar og observatør. Dermed blir ho eit bra verktøy for å gruble og observere i teksten. Og eg liker å skrive tankebøker. Det er vel difor desse hovudpersonane mine er slik. I skrivinga har eg ikkje så stor tru på dialog, for meg passar det betre med parallelle monologar.

– Kan vi konkludere med at den menneskelege fellesskapen ikkje har så gode kår i bøkene dine?

– Det kan hende at Liv ikkje høyrer så godt heime i bygda. Men ho lengtar etter å vere ein del av fellesskapen, der folk snakkar i lag, ledige og frie. Rett nok har ho eit kritisk blikk, men samstundes beundrar ho dei som er frie og driftige. Og så ligg det jo ei von i den siste setninga i boka.

– Saman med kollegaene sine arbeider Liv Indrebø med ei utstilling om attgroing av kulturlandskapet. På det vesle småbruket ho flyktar til, får ikkje denne kvinna med «kontorrottehendene» eingong start på motorsaga. Kva fortel det?

– Ho har eit driv etter å kjenne på tyngda av eit tre, ikkje berre tenkje på det og sjå at kulturlandskapet gror att. Ho vil kjenne problematikken på kroppen, men så har ho inga røynsle med reiskapane. Attgroinga er eit yndlingstema i distriktet, noko alle ser. Ein skal styre naturen og modellere han ut frå det menneskelege blikket. Det er Liv litt kritisk til. Til bondekulturen som er i ferd med å forsvinne, er det knytt ein viss nostalgi. Men ein løyser ikkje problemet ved å attskape landskapet.

– Liv har ikkje så stor tru på den museale formidlinga ho driv. Deler du hennar syn?

– Nei. Eg meiner det er rett å ta inn over seg historia og sjå kva som har eksistert før på den plassen ein lever. Liv kjem etter kvart sjølv i nokon grad til den innsikta at gamle hus og gjenstandar har verdi sjølv om dei ikkje lenger kan gjere nytte for seg.

Mekanikk og røykelaks

Ein stad i boka må Liv dra til merkeverkstaden med bilen sin. Der reagerer ho på at dei lokkar med tilbod som ikkje har noko som helst med bil å gjere, som røykelaks og eldfaste former. Då blir spørsmålet om ikkje vi ser ein parallell til dette i idretts- og kulturlivet, som i dag må lokke med alkoholservering for å få folk inn på arrangementa sine. Og er ikkje det eit uttrykk for manglande tru på det ein sjølv held på med?

– Det har eg ikkje tenkt på. Men eg trur det kan vere eit poeng, ja. I det tilfellet eg skildrar på verkstaden, er det òg heilt opplagt noko framandgjerande: kva har røykelaks på ein bilverkstad å gjere? Når folk ikkje lenger kan reparere bilane sine og står framande overfor mekanikk, må dei få tilbod om noko attkjennande.

– Med orda «ei tradisjonelt sett atypisk, men tidsåndrett drift etter nyting», om kokken som ikkje er oppteken av måtehald, summerer du vel bra opp livet i både bygd og by?

– Ja.