Filosofi

Sjur Haga Bringeland

sjurhabring@gmail.com

«Austerrike» kallar skjoldingane han, staden 30 meter oppe i brattlia over det turkisfarga Eidsvatnet i Skjolden, der den eksentriske wieneren Ludwig Wittgenstein bestemte seg for å reisa seg eit hus i 1913. Dette var fyrste gongen den då 24 år gamle filosofen vitja bygda inst i Sognefjorden. Han skulle koma attende fem gonger fram til 1950 – dei to lengste opphalda varte i trekvart og halvtanna år.

Nokre av dei fagleg mest utbyterike stundene opplevde han her, mellom anna utarbeidinga av dei fyrste filosofiske grunntesane som munna ut i den einaste filosofiske boka han gav ut medan han levde, Tractatus Logico-Philosophicus frå 1921. Til moralfilosofen George Edward Moore (1873–1958), som han overtok filosofiprofessoratet ved Cambridge-universitetet etter, formulerte han eremittlivet i Skjolden slik: «Eg kan ikkje sjå føre meg at eg kunne ha arbeidd nokon annan stad slik eg gjer her. Det er roa og kan hende det vedunderlege landskapet; eg meiner det stille alvoret i landskapet.»

Demontert og montert

Men for «wittgensteinianarar» som har valfarta til Skjolden dei siste 60 åra, har det ikkje vore mykje å sjå av tenkjarstova til filosofen. Berre tuftene stod att, for i 1958, sju år etter at han gjekk bort, blei det lafta tømmerhuset demontert og atterreist på Bolstadmoen nede i bygda. Planar om å flytta det attende til den intakte grunnmuren i «Austerrike» har eksistert i fleire tiår. I 2016, då Luster kommune kjøpte tomta og stiftinga Wittgenstein i Skjolden blei skipa, skaut planane fart.

Så, 20. juni, etter tallause arbeidshiv med helikopter som frakta originaltømmeret, dei originale vindauga, takhellene og møblane (mellom anna senga til filosofen), var prosjektet i mål: Med den austerrikske ambassadøren til Noreg og Wittgenstein-forskarar frå heile verda til stades avduka statssekretær Sveinung Rotevatn Wittgenstein-huset. Ja, «avduka» er rette verbet. Den symbolske seremonien gjekk nemleg føre seg nede i bygda, der ein tremodell av huset måtte gjera nytta. For i det ulendte «Austerrike», som er så bratt at Anne Knutsdotter ville ha trivst der, hadde ikkje den store seremonilyden fått plass.

Sidan det er sjeldsynt at Skjolden hyser så mange filosofiske kapasitetar på éin gong, blei det i samband med husinnviinga arrangert seminar i bygda. Seminaret var særskilt, sidan tematikken spende frå lafteteknikk til språkfilosofi: Dei lokale handverkarane som har gjennomført flyttinga og atterreisinga, fortalde om arbeidet, og filosofar gav innføringar i Wittgensteins tenkeverd.

Ein slik temakombinasjon ville elles ikkje vore heilt framand for filosofen som blei feira. For før han blei filosof, utdanna han seg til ingeniør, og han arbeidde seinare som både arkitekt og gartnar – huset i Skjolden teikna han sjølvsagt sjølv.

Wittgenstein-forskinga

Wittgenstein, som blei fødd inn i ein av Austerrike-Ungarns rikaste familiar i 1889 og seinare studerte og arbeidde i Cambridge, blir rekna som ein av dei største filosofane i førre hundreåret. Han leverte viktige bidrag innan logikk og språkfilosofi, men òg matematikk og sinnsfilosofi: Dei to hovudverka, det alt nemnde Tractatus Logico-Philosophicus og det posthumt utgjevne Filosofiske undersøkelser (1953), blei viktige for to filosofiske skular, nemleg den logiske positivismen og den analytiske språkfilosofien.

Wittgenstein-forskinga er i dag ein sjølvstendig filosofisk sjanger som òg står sterkt i Noreg, særleg gjennom Wittgensteinarkivet, som blei oppretta ved Universitetet i Bergen i 1990. Ein av dei fremste norske Wittgenstein-kjennarane er den noverande direktøren for Stiftelsen Fritt Ord, Knut Olav Åmås, som har vore ein av pådrivarane for atterreisinga.

Evig flukt

Åmås, som har skrive hovudoppgåve og fleire bøker om Wittgenstein og omsett tekstane hans til norsk, heldt føredraget «Filosof i eksil. Wittgensteins verd, frå Wien til Skjolden», der han skildra livet til denne homofile jøden som ei konstant flukt: ei flukt frå familieformuen i Wien, frå dei skarpaste filosofane i England og til aude stader i Wales og Irland – og Noreg.

Skjolden var ein stad han stadig vende attende til, den siste gongen året før han døydde av prostatakreft i 1951. Denne evige flukta undra kollegaane hans seg over, mellom desse Bertrand Russell (1872–1970), læraren hans i Cambridge, som òg blir rekna som ein av dei største tenkjarane på 1900-talet.

I talen siterte Åmås Russells åtvaring til Wittgenstein før ei av Noregs-reisene hans: «Eg sa det ville bli mørkt, han sa at han hata dagsljos. Eg sa det ville bli einsamt, han sa at han selde sjela si ved å tala med intelligente menneske. Eg sa han var galen, han sa at Gud verna han mot å bli normal. (Eg er overtydd om at Gud vil.)»