Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Fredag 4. desember 2009 – medan kampprogrammet for fotball-VM 2010 vart trekt i Cape Town og den nepalske regjeringa samla seg på Mount Everest for å få merksemd om klimaendringane i Himalaya –? dukka det her heime opp ei ny og fast avisspalte om og med dikt. Inga lita hending i ei tid då lesedikta forsvinn frå papiravisene som eit akvarium om bord i eit søkkande skip. Eller som ein kanarifugl i ei gruvesjakt.

Institusjonane

Var utfordringa berre at skriftdiktet fekk mindre plass i den skriftlege ålmenta, kunne ein gjort noko med det. Men det doble havariet kjem av at den skriftlege ålmenta får mindre plass i den store ålmenta.

Å få meir enn tretti meldingar var ikkje uvanleg i 1977, då eg gav ut den fyrste diktboka mi. Snøgt kom dei i dei fleste riksavisene, i Aftenposten, VG, Dagbladet, Morgenbladet, Nationen, Vårt Land, og i mange regionaviser. Større lokalaviser stykkprislønte eigne meldarar. I 1970-åra fekk éin diktdebutant meir merksemd enn ein bokhaust av diktdebutantar får no.

Det var eit anna Noreg med ei anna ålmente, med éin fjernsynskanal og éin radiokanal i eteren og eitt gulostmerke på Samyrkelaget. Boka dominerte kulturfeltet av di musikk og film høyrde til underhaldningsfeltet. Som innlagt vatn rann bokheimen inn i dei små heimane. Det fanst éin bokklubb, med ein lyrikklubb der kostesame og gjennomarbeidde diktbøker kom i store opplag kvar månad.

Lyrikklubben vart skipa i 1962, og alt året etter kom ei smal bok redigert av litteraturprofessoren Asbjørn Aarnes og lyrikaren Emil Boyson. Dei hadde samla danske, svenske og norske attdiktingar av franske dikt. Fyrste opplaget på 5000 eksemplar rakk ikkje; eit nytt opplag kom same år. Same stad redigerte Aarnes ti år seinare eit utval av Boysons dikt; fyrsteopplaget var 8000. Same opplag fekk dei diktbøkene eg redigerte for Lyrikklubben kring 1990.

Alt slikt er borte no, gode lesar. Ei ny diktsamling er i dag knapt å finna i dei bokhandlane som er åtte av forlaget som gjev ut samlinga.

Likevel: Endringa er ikkje fyrst og fremst at diktet har vorte mindre viktig i desse institusjonane, men at dei same institusjonane har vorte mindre viktige i den store ålmenta.

Asbjørn Aarnes

Difor eit ord om at ei papirspalte om og med lesedikt no er ti år. I 2009, heilt til venstre nedst på side 15, under eit fotografi av lyrikaren Tor Jonsson (1916–1951), stod namnet på spalta: Diktet. I midten stod diktet «Så stig da i meg, einsemd» og til høgre ein kommenterande tekst av Asbjørn Aarnes. Veka etter presenterte Jan Erik Vold «De dragser og drar» av Inger Hagerup. Eit halvt tusen Diktet-oppslag seinare er spalta likeins. Nedst på side 13 finn du henne denne veka òg.

Kimen til spalta vart truleg sådd tidleg på 2000-talet. Riksmålshovdingen Aarnes, med riksmålslyrikaren Claes Gill som ein favoritt, hadde teke føre seg ein av Gills favorittar, nynorsklyrikaren Olav Nygard (1884–1924), på eit Nygard-seminar i Modalen. «Du må skriva ei bok om Nygard», sa Hermund Slaatelid, omsetjar av latinsk prosa, til Aarnes.

Året etter at Poesien hos Olav Nygard. Et dikteralbum (2004) kom, gav Aarnes seg målet i vald som Dag og Tid-spaltist. Den litterære Så sant som det er sagt-spalta enda som mange andre Dag og Tid-seriar i bokform, Råka av røyndom (2006) og Troll i ord (2008).

Kva med ei rein diktspalte? Det ynskte bladstyrar Svein Gjerdåker, og Aarnes leverte, men det vart ikkje folkeleg nok, meinte bladstyraren. Det tek tid å finna ein stil. Tanken om ei diktspalte vart lagd på is.

Jan Erik Vold

Hausten 2008 kom. Korleis lyt ein lesa dikta til Olav H. Hauge? Debatten gjekk i fleire aviser. Dei to fremste poesiformidlarane i Noreg i etterkrigstida, Aarnes og Vold, råka saman over to sider i Dag og Tid. Overskrifta «Skjønnånd mot kvardagsmodernist» synte usemje om meir enn Hauge. Poesisyna var så spanande ulike at dei to vart bedne om å byta på å skriva ei diktspalte som skulle stå kvar veke. Før jol året etter såg ho dagsens ljos.

Dei ulike poesisyna synte seg i kommentarane, men like mykje i tilnærminga. Medan Aarnes var kronikøren som reiste ein norsk poesikanon, med det fremste diktet av dei fremste lyrikarane, er Vold ein oskeladd som finn ting andre overser, i vegkanten og stundom i grøfta. Ved sida av å lyfta fram gløymde skriftlyrikarar – som Tove Lie i utgåva i dag (og for tre veker sidan), eller Nasjonal Samling-poeten Cally Monrad – utvidar han poesifeltet med ein songpoet som Øystein Sunde («Hvis Glomma var whisky») og ein revytekstforfattar som Alfred Næss («På Enerhaugen»).

Papir på papir

Oppsummeringa innleiingsvis var ikkje meint som ein klagesong – ikkje på vegner av diktet. Poesien klarar seg. Kanarifuglen døyr ikkje nedi gruvesjakta, men finn vegen opp og ut til stader med meir oksygen.

Kvar høyrer diktet fyrst og fremst heime? Andre litterære sjangrar har ein tryggare heim. Biografien og romanen høyrer i all hovudsak heime mellom to permar, som bok. Eit drama høyrer mest heime på ei teaterscene, som skodespel. Ein salme kjem til sin rett i kyrkjerommet som allsong.

Poesi kan i prinsipp og praksis formidlast på ei kvar publiseringsplattform. Diktet kan henga som ein plakat på bussen (ein roman vert uleseleg), det kan lesast på ein scene (ein roman tek heile natta), det kan setjast tone til og verta song (ein roman sprengjer radioformatet) eller det kan få 10.000 lesarar kvar kveld på instagram-kontoen Ren poesi.

Diktet har aldri gifta seg med éi plattform. Den fleksibiliteten diktet alltid har hatt, tvingar seg fram i andre sjangrar og uttrykk òg no. Romanen er ikkje lenger gift med bokformatet, men har møtt Storytel, slik filmen har skilt seg frå kinoen etter møtet med Netflix.

Diktet-spalta held fast ved den fyrste kjærleiken: papir på papir.

For Sprog og Litteratur

Asbjørn Aarnes døydde i 2013, men hans «ande sveiv yver vatni» til spalta heilt til i haust. For då tidlegare preses i Det norske Akademi for Sprog og Litteratur, med riksmålsnormering som ei kjerneoppgåve, vart råka av den ytste røyndom, gjekk spalta vidare til ein annan riksmålsmann og tidlegare preses i Det norske Akademi, Lars Roar Langslet. Og då han døydde i 2016, vart tomrommet etter dei to presesane fylt av ein annan medlem av Det norske Akademi, professor Vigdis Ystad, som vart gravlagd denne veka.

Med andre ord: Dei to hovudlinene i tiåret med Diktet har ikkje berre vore ulike tilnærmingar til poesien, men til målet òg. Éi line har vore fylgd av Bislett- og Briskeby-guten Jan Erik Vold, med eit munnleg bok- og Oslo-mål som litterært vassmerke sidan gjennombrotet med diktsamlinga Mor Godhjertas glade versjon. Ja (1968).

Ei anna line har vore fylgd av tre riksmålsprofilar som kjem frå stader langt frå 0259 Briskeby: Aarnes med oppvekst i Vågbø på Nordmøre og artium frå Volda gymnas, Langslet med oppvekst i Hallingdal og artium ved Hønefoss gymnas, og Ystad, fødd i Verdal, med oppvekst i Trøndelag og Telemark og artium ved Bø landsgymnas.

Korleis dei tre riksmålsstilistane fann att landsmålet i Diktet-spalta, er som ein del av den morsmåls- eller dialektbylgja som i same tidsrom har prega songtekstar og sosiale medium i Noreg. Vold på si side har hatt målet hennar mor inne heile tida, og etter 1968 har språkforskarane dessutan utvida dialekt­omgrepet med det me før kalla sosiolekt.

Spaans og Strøm

Slik det vart bøker av Så sant som det er sagt-spalta til Aarnes, vart det bok av Diktet-spalta hans òg, 52 norske dikt (2012), med ein undertittel frå Nygard: ... forutan dågklar visse. Stammen i utvalet var frå kanon-antologien til Boyson og Aarnes, Norsk poesi (1961).

Aarnes bygde kanon i 52 norske dikt òg, frå Welhaven og Wergeland via Boyson og Hagerup til samtidspoetar som Jon H. Rydne og Erik Bystad. Den yngste lyrikaren i utvalet, Ronny Spaans frå Brønnøysund, kom på eit tidspunkt inn som spaltist og utvida Diktet-duoen til eit trekløver. Kunnskapsrik og analytisk fann han snøgt ei form der diktet vert sett i ljos av heile forfattarskapen.

No i år har ei endå yngre røyst kome til ­– poesiformidlaren Cathrine Strøm frå Lillehammer, med ein sjeldan kombinasjon av høg kompetanse på samtidslyrikken og utvikla evne til ålmenngjering.

Oversyn

Finst ein hovudtendens i dei 500 diktspaltene? Til liks med andre som har vakse opp med skeiselaup og rundetider, framom radio og fjernsyn eller på Bislett, har Jan Erik Vold statistikkhjerne nok til å setja opp ei nøyaktig liste over dei 195 Diktet-spaltene han så langt har skrive. Vold har vore med heilt frå starten i 2009 og lovar å halda fram i 2020 – i ei vidareføring av femti år med formidabel poesiformidling. Av di han åleine har skrive om lag 40 prosent av dei samla spaltene, seier oversynet hans ein del om heilskapen.

Profilen hans er rausare enn ei tidlegare polarisert poesiålmente kunne tyda på. Av dei ytst få (6) som har gått att i spaltene hans med heile fire dikt kvar, finn ein to lyrikarar som ein del har meint stod i motsetnad til Vold: Stein Mehren og André Bjerke.

Berre to lyrikarar har han oftare (5) lyfta fram: Ein munnleg-skjelmsk Ernst Orvil og ein Olav H. Hauge som har ei munnleg-skjelmsk side i tillegg til ei skriftleg-mørk – i eit tvisyn som speglar tvisynet i Hauge-debatten i 2008.

Med ein kvinnedel på nær ein tredel har Vald motverka kjønnsubalansen i spalta.

Same krinslaup

Sams for alle dei seks spaltistane er ein stor eller liten kjerne av klassikarar og kanoniserte poetar, ein kjerne som dei så utvidar kvar for seg, ut frå personlege preferansar, mot samtid eller historie, modernitet eller tradisjon, lågt eller høgt, munnleg eller skriftleg, opprør eller konservatisme, sverjing eller fatning. Eller båe delar.

Ein grunn til å gje lesedikta eit vindauge i papirålmenta er paradoksalt nok den stendig sterkare stillinga til ein poetisk fetter –?songteksten. I songpoesien har kvalitetsnivået vorte jamt høgare, og sjangeren får no meir plass i dei litterære institusjonane, frå antologiar og Svenska Akademien til litteraturfestivalar og læringsverket. Kan Nobelprisen gå til ein songpoet, kan vel Nordisk råds litteraturpris òg det.

Då lyt ein hugsa at ei kjelde som har vore med og lyfta nivået på norske songtekstar, er lesedikta –?som fleire av dei fremste songpoetane våre nyttar i arbeidet sitt. Lesedikt og songlyrikk høyrer til same krinslaup. Men medan song­lyrikk omgjev oss i alle kanalar, har mange av vindauga til lesediktet vorte stengde.

Di gledelegare er det at Diktet no står ope på tiande året.