LITTERATUR

RONNY SPAANS

ronny@dagogtid.no

I mai ville forfattaren, journalisten og NRK-reporteren Leif B. Lillegaard fylt 100 år. Han vart fødd 1. mai 1918. Men kven hugsar Leif B. Lillegaard i dag? Tek du ein titt på omtaler av han, skulle du tru det var ei hending det var verdt å markere, særleg i tida vår med forfattarjubileum.

Leif B. Lillegaard var like produktiv som eit NTB-kontor. Han skreiv om lag hundre bøker. Han var òg ei kjend røyst på NRK radio og fjernsyn. Fyrst på kortbylgjesendinga, der sjøfolk i utanriksfart og andre nordmenn i utlandet kunne høyre røysta hans. Seinare på riksradio og TV. Der vart han ein slags Erik Bye: Han snakka med alle som kom i vegen hans. Og til liks med Erik Bye var det særleg kystfolk og sjømannsliv Leif B. Lillegaard interesserte seg for.

Lillegaard kom sjølv frå kysten, frå Sandnessjøen på Helgeland. Far hans, som var skipstømmermann, døydde ung, og mor hans streva i dei harde trettiåra med å halde familien samla, ved å «vaske og stryke klær for stedets bedrestilte», som Arne Bonde skriv i omtala av Lillegaard i Norsk biografisk leksikon.

«Jeg håper noen får så dårlig samvittighet at en minnemarkering blir iverksatt – bedre sent enn aldri. Glemmer aldri hans radiostemme og hans betraktninger. Udødelig!» Dette står å lesa på ein tråd på Facebook for snart ein månad sidan. Tråden høyrer til forfattar og lokalhistorikar Kåre Hansen: Han meiner Lillegaard er liketil gløymd av sine eigne, helgelendingane, og etterlyser tiltak. Hittil har ingenting skjedd.

– Ein stor formidlar

– Eg oppfatta han fyrst og fremst som ein formidabel formidlar av historisk kunnskap, og særleg lokalhistorisk kunnskap. Kva han har hatt å seia for journalistikken og litteraturen, kan neppe overvurderast. Det står nok ein liten hyllemeter Lillegaard i nær sagt kvar einaste heim på Helgeland, og då ikkje berre møblerte heimar.

Det fortel forfattar Roy Jacobsen, som òg har røter på Helgeland, og som har plassert romanpersonane sine i eit nordnorsk kystmiljø. Jacobsen meiner Lillegaard er eit namn verdt å henta fram i dag, og då ikkje berre som regional forfattar, men òg som eit ideal for skrivande menneske i dag.

– Som forfattar oppfylte han det som i journalistikken bli kalla vesentlighetskriteriet, som svært mange forfattarar, og journalistar òg, etter mi meining syndar mot i dag. Det skal stå noko i ei bok. Noko som er viktig for mange. Og Lillegaard snakka og skreiv så folk flest forstod, så dei vart fascinerte og kunne tileigne seg kunnskap på ein underhaldande måte. Historisk medvit, det er nøkkelordet. Han jobba også svært raskt, og lét etter seg ein enorm katalog, noko som nok kunne gå på stilen laus her og der. Men han var ei rastlaus sjel med tallause jarn i elden.

Litterære høgdepunkt

At det kunne gå på stilen laus, er ikkje så underleg – det var trass alt tale om ein produksjon på hundre bøker. Det kunne «renne» bøker av hendene hans, opptil fire bøker i året.

Den tidlegare nemnde Arne Bonde skriv at Lillegaard somtid drukna «i tilbud om å skrive jubileumsbøker for kommuner, organisasjoner og næringsliv». Bonde held fram: «Enkelte bøker er preget av hastverk. Noen ganger er det brå avslutninger, som om han er lei av temaet.»

Men det er på den andre sida ikkje få litterære høgdepunkt i forfattarskapen. Bonde skriv at det var i dokumentarsjangeren Lillegaard lukkast best. Lillegaard opplevde alt gode kritikkar med Filipstad i flammer (1943), ei skildring av ei av dei store eksplosjonsulukkene i Oslo. Det same gjorde han med Fangeskipet (1974) og Dramaet Folla (1978) – bøker som høvesvis handlar om søkkinga av Rigel utanfor Tjøtta i 1944, der over 2500 døydde, og om skipsforlis som har bore til på Folla gjennom hundreåra.

I eit intervju i NRK-arkivet – ja, kva annan tittel har programmet enn «I morgon skriv han ei ny bok» – trekkjer han sjølv fram trilogien Havdynastiet (1985–88) som dei bøkene han var mest nøgd med, i tillegg til Mor frå 1981, ei hyllest til ei mor som med hardt slit trassa fattigdom og skapte ein god og trygg heim. Boka er eit portrett av Lillegaards eiga mor. Boka vart ein bestseljar og fekk Bokhandlarprisen same året.

Det er dermed ikkje vanskeleg å finne litterære slektningar av Lillegaard. Roy Jacobsens tredje roman om Ingrid Barrøy, Rigels øyne, har same tematikk som Fangeskipet. Elles vekkjer skildringane av sjømannsliv, særleg under andre verdskrigen, minne om Jon Michelets En sjøens helt-serie.

«Høgrespion»

Lillegaard var fylt med forteljarglede. Slike forfattarar får ikkje alltid ein sjølvskriven plass i litteraturhistoria: Han var «umåtelig populær hos et stort publikum, ikke minst for sin varme måte å skildre kystkultur og småkårsfolk på. Selv om han ble nedvurdert av fagkritikerne som aldri tok ham helt til sitt bryst», heiter det i leksikonet til Nordland fylkeskommune. Men Lillegaard har enno ikkje vore tema for litterær analyse. Det bør koma ein dag. Kanskje vil han då bli teken inn i varmen?

Av intervjuet «I morgon skriv han ei ny bok» kjem det fram andre mogelege grunnar til at han vart gløymd. Lillegaard forlét Oslo og flytta til Lauvsnes på Namdalskysten, før han flytta attende til Sandnessjøen. I NRK-intervjuet fortel han om bøker med kritikk av det åndelege miljøet i hovudstaden. I Farvel, Marienlyst frå 1985 tek han eit oppgjer med journalistikken i riksmedia.

Det er for oss ikkje ukjende moment: Media er ikkje i stand til å lyde lenger, særleg på «publikums røyst» som Lillegaard kallar det; media misser det personlege preget, «individet i individet». Så kjem han med moment som kanskje ikkje alle ville skrive under på. Han meiner fagforeiningane har fått for stor makt og at media har vorte for venstrevridd. «Jeg følte meg som en høyrespion i NRK», seier han på sitt karakteristiske riksmål med slepen helgelandsk aksent.

Reporteren spør kvifor «Lillegaard, som vart fødd i små kår, vart høgremann». Han svarar: Det har med fridom å gjera, og viser til mor si som sleit ekstra i dei harde trettiåra, for å unngå fattigkassa: «Hun gikk rett fra vaskestampen til valglokalet og stemte Høyre. Hun sa det ikke, men jeg lurte meg til og kikket på stemmeseddelen.»

Fødselshjelpar

At Lillegaard er høgremann, er heller ikkje uventa ut frå biografien hans. Før han kom til NRK, jobba han som nattredaktør i det den gong så konservative Morgenbladet, og seinare skreiv han for det likså konservative Farmand.

Morgenbladet er interessant i denne samanhengen. I Lillegaards nekrolog frå 1994 i Aftenposten, skriven av Kjell Arnljot Wig, blir Lillegaard rosa som fødselshjelp for journalistspirar: «La oss ikke glemme det store antall lovende ungdommer som tjente sine første slanter som nattassistenter i Morgenbladet og fikk en ilddåp under Lillegaards regime.» Det er ikkje mange av dei att i dag, for dette var i byrjinga av femtiåra, men Dag og Tid fekk tak i ein av dei: Thorvald Stoltenberg. Eg ringjer, men blir avvist, for Stoltenberg ligg sjuk i senga. Men så går det ein liten time og telefonen ringjer. Stoltenberg, berre i pysjamas, fortel at når det gjeld Lillegaard, må sjukelega vente, for dette er viktigare:

– Det er trist at det ikkje er noka markering for han. Lillegaard er eit stort og godt minne i livet mitt. Stillinga som assistent i Morgenbladet var den fyrste jobben min, men eg hadde kontakt med Lillegaard livet ut. Han var eit raust menneske, engasjert i alt mogeleg, var full av humor, hadde masse sjølvironi og ikkje minst: Han tok ungdomen på alvor. Denne raustleiken er òg til stades i bøkene og reportasjane hans.

Lyder du på «I morgon skriv han ei ny bok», må du sanne Stoltenbergs ord, Lillegaard talar med glimt i augo. Ei raus forteljarglede kjem til uttrykk, som overgår både litterære smaksdommar og spørsmål om politisk ståstad.