Vi var ganske man­ge
den dagen i Studenter­samfundet i Bergen. Pax Forlag lanserte PaxLeksikon med Johan Galtung som hovudtalar. Han snakka om Oskeladden som typisk norsk. Då han kom til sluttpoenget, tenkte vi vårt og applauderte høfleg. Etterpå trykte Gyldendals Aktuelle Magasin innlegget i sitt siste nummer same hausten, i 1980. Der mangla slutten. Galtung hadde konstatert at band 1 av det nye verket mangla artikkelen «Askeladden». «Askeladden kommer på nynorsk i siste bind, under Å», sa kosmopolitten frå verste vestkant.

Caplex hadde teke til som Nyco konversasjonsleksikon i 1935. Aschehoug og Gyldendals lille norske leksikon var ein kortversjon av to leksikon som blei redigerte saman til eitt frå 1978. Då gav Kunnskapsforlaget ut første bandet av Aschehoug og Gyldendals Store norske leksikon, redigert av Olaf Kortner, Preben Munthe og Egil Tveterås. Tre år etter var verket komplett i 12 band, og i 1995 hadde forlaget selt 220.000 eksemplar av heile verket. Det var i dei åra då leksikon- og verkseljarane var alle stader der tre eller fleire studentar var samla.

Aschehoug hadde gitt ut Illustreret Norsk Konver­sationsleksikon like sidan 1906, redigert av Haakon Nyhuus etter eit dansk førelegg. Gyldendals store konversasjonsleksikon hadde vore ute sidan 1960. «Med Aschehougs konversasjonsleksikon fikk Norge sin første nasjonale hukommelse», skreiv ein seinare leksikonredaktør, Øystein Eek.

Som ofte elles når nokon talar om det nasjonale minnet, var også dette misvisande.

Alt i 1879 hadde Johan Christian Johnsen redigert ferdig første band av Norsk Haandlexikon for almennyttige Kundskaber. Ni år seinare var verket komplett i tre band utan ein einaste illustrasjon. Det heile var skrive «særlig med norske Personer og Forhold for Øie».

Det nynorske blei skrive svakt inn i desse tidlege oppslagsverka. Difor sat ein gjeng i redaksjonen i Gula Tidend i 1919 og pønska ut ei løysing som dei kalla Norsk Allkunnebok. Redigert av Arnulv Sudmann kom første bandet i 1948, og tibandsverket var komplett med eige atlas i 1966.

Bibliotekar Nyhuus gjorde solid arbeid, men fagleg kom han til kort mot danske Salmonsens Konversationsleksikon. Det kom i 19 solide band frå 1911 og i 26 eineståande band frå 1915.

Leksikonet hadde mykje stoff om Noreg, men då Halvdan Koht las kva Hjalmar Falk hadde skrive om «Landsmaal» i band XV, heiv han seg rundt. Året etter stod artikkelen «Maalstræv» i band XVI, slik Halvdan Koht meinte historia skulle skrivast.

Ottar Grepstad

Ottar Grepstad er forfattar og språk- og litteraturvitar.

Neste veke: Mange bøker, eitt verk