Lytt til artikkelen:

HÅVARD REM

havard@rem.no

I hjartet av europeisk historie og topografi, midtvegs mellom Norden og Middelhavet, Uralfjella og Atlanterhavet, ligg dei vene tvillingbyane Buda og Pest på kvar si side av Donau. Etter å ha vitja staden fleire gonger er eg ikkje i tvil om kven ungararane reknar som ein stor son av hovudstaden, fødd her for drygt 200 år sidan, i dag heidra med mange minnes˜merke, lækjaren Ignaz Semmelweis. 

På Pest-sida i aust ligg Semmelweis-universitetet og Semmelweis-sjukehuset, og på Buda-sida i vest ligg det medisinsk-historiske Semmelweis-museet, i bygningen der han kom til verda i 1818. Kven skulle ha trudd at han døydde på eit sinnssjukehus, berre 47 år gamal? Kva gale hadde han gjort, anna enn å vera litt for langt framføre si eiga tid? 

Jens Bjørneboe

Ein diktar som har gjort soga om lækjaren kjend på fleire språk, med skodespelet Semmelweis (1968), er ein norsk dramatikar, lyrikar, essayist og romanforfattar, som i år vert heidra med antologi og arrangement, hundre år etter at han vart fødd i Kristiansand i 1920, Jens Bjørneboe. 

Mest kjend er Bjørneboe for ein pessimistisk romantrilogi om menneskeleg vondskap, kjend som «Bestialitetens historie» – Frihetens øyeblikk (1966), Kruttårnet (1969) og Stillheten (1973). Mot slutten av livet planla han eit nytt og optimistisk verk, som han kalla «Frihetens historie», om menneskeleg stordom. Det kom aldri, men i det siste intervjuet han gav før han døydde i 1976, fortalde han: «’Semmelweis’ anser jeg i grunnen som det første seriøse forsøk på ‘Frihetens historie’ – ikke sant, han ble jo drept – egentlig både mentalt og fysisk drept av sine kolleger, fordi de visste at mannen hadde rett.» 

Den unge lækjaren var tilsett på ei barselavdeling der om lag ein tredel av dei fødande kvinnene, dei fleste frå arbeidarklassen, døydde. Rike kvinner nytta privatlækjar og vart i mindre grad smitta. Semmelweis såg dei høge dødstala i samanheng med at lækjarstudentane gjekk rakt frå obduksjonssal til fødestove utan å vaska seg, men då han freista å innføra obligatorisk handvask i desinfiserande klorkalk, vart han motarbeidd av professorane på sjukehuset. Utan å verta høyrd døydde han ærelaus i 1865.

Framsteget

Soga har opprørt mange, meg òg, men sist eg vitja Semmelweis-museet, kom eg til å grunda på ei anna sak: Kvifor låg vestleg medisin og hygiene den gongen så langt etter vitskap og utvikling elles?

Vesten har vore fremst i hygiene, tenkjer mange, anten av di dei tenkjer at Vesten er fremst i alt, eller av di dei meiner at streng og aseptisk reinsemd er eit vestleg prosjekt, ein nevrotisk idé om ei rein, kvit verd. 

Men dei uhøyrt dårlege hygieniske tilhøva i Europa på Semmelweis’ tid stod ikkje i samsvar med framstega innan kunst og litteratur, menneskeverd og tenking, politikk og samferdsel. Det var som om dei ulike felta ikkje var synkroniserte, men høyrde til ulike tidsrekningar. Humanistiske disiplinar hadde nådd fram til moderniteten, medan medisin og hygiene framleis heldt til i ein mørk mellomalder.

På veg til museet gjekk eg over den namngjetne kjedebrua som kryssar Donau og bind saman Buda og Pest, eit landemerke bygd i 1849, tre år etter at byen fekk sin fyrste jarnbane, medan lækjarane framleis gjekk frå lik til fødslar utan å vaska hendene. 

Kva hende elles på den tida Semmelweis døydde utan å verta høyrd? Slaveriet vart forbode i USA, Charles Darwin hadde gjeve ut hovudverket sitt om utviklingslæra, Karl Marx arbeidde med Kapitalen og Henrik Ibsen med Peer Gynt, og Jean-Joseph Étienne Lenoir hadde konstruert det fyrste køyretøyet med forbrenningsmotor.

I dag, 150 år etter, kjenner me oss framleis att i tankegangen til ein progressiv tenkjar eller diktar, politikar eller ingeniør frå 1865, men me rister på hovudet av dei fremste medisinarane. Korleis tenkte dei?

Miasmane

I Semmelweis har Bjørneboe rekonstruert dei professorale utgreiingane som den unge lækjaren stanga hovudet mot: «Professor 2 (reiser seg ytterst høytidelig): Ansikt til ansikt med foreliggende mortalitet på 30 % avgir kommisjonen sådan betenkning: Den høye dødelighet blant de fødende er forårsaket av de lokale kosmisk-telluriske krefter, de hygometriske krefter, de polare strømninger, samt utstrålinger fra stjernekonstellasjoner. Til sist: vrede hos sykdommens ånd. Konklusjon: Barselfeberen er en spesifikk, ikke smittsom kvinnesykdom av epidemisk natur. Dens terapi er: hyppige årelatninger og daglige klystérer (Setter seg.)»

Hadde køyretøy eller kapitalismekritikk vore like skrøpeleg skrudde saman som denne argumentasjonsrekkja, ville dei ikkje klart seg særleg lenge. Vanta dei medisinske forskarane gode nok mikroskop? Nei, i 1850 vart kolerabakterien studert med ny, amerikansk teknologi. Men lækjarane heldt seg til den etablerte forklaringa. Barsel- og sårfeber kom av miasmar – eit sjukdomsframkallande stoff i lufta, som naturen sjølv produserte på usunne stader med fukt og stilleståande luft. Vart ein sjuk og hadde råd, drog ein til fjells eller til kysten. 

Når Store norske leksikon nemner at Ullevål sjukehus vart utforma for å forhindra ein førestilt «miasmatisk smitte», er det i tråd med det Bjørneboe skriv i eit essay om medisinsk historie: «Her i landet ble den virkelige aseptiske metode innført så sent som i 1883 av dr. Hjalmar Schiötz, næsten 40 år efter at Semmelweis hadde forlangt at leger og studenter skulle vaske hendene i klorkalk før undersøkelser og inngrep.»

Vestleg reinsemd

Hadde hygienen alltid vore så uutvikla, som ein gamal arv etter germanarar og hunarar, illgjetne for ureinskapen sin? Nei, der Budapest ligg i dag, bygde romarane for snart 2000 år sidan ein hovudstad, Aquincum, som tyder vassrik. Verde å sjå er utgravingane som syner restane av ein stor akvedukt i tre etasjar og offentlege bad – døme på ein høg hygienisk standard som gjekk hand i hand med høg kultur, som dei to amfiteatra i byen.

Etter tradisjonen var det i noverande Budapest at Marcus Aurelius kring år 175 skreiv delar av boka Tankar, der det i Eiliv Skards omsetjing heiter: «Ei klår og rein kjelde held ikkje upp med å gøysa sin kveikjande drykk for det um einkvan kjem og lastar henne; um han so kastar jord og ureinske i ho, – snart skal ho sundra det, spyla det burt og slett ikkje grumsast av det.»

Gjekk reinsemda tapt då Romarriket fall og Aquincum kring 400 vart erobra av hunarar og germanarar? Om stammar av dei sistnemnde skreiv Tacitus i verket Germania (ca. år 98): «De lever alle i urenslighet, og stormennene er dovne og dvaske.»

Men om det var romarane som opphavleg stod for gode sanitære tilhøve, er me vel like langt. Då er vel hygiene framleis ein vestleg nevrose, for kven har vore meir vestlege enn romarane, med senat, Kapitol og det heile, nett som amerikanarane? 

Ikkje-vestleg reinsemd

Frå museet går eg attende til hotellet på Pest-sida, og i Dohány-gata vitjar eg den store synagogen, eit steinkast frå Szent Rókus-klinikken, der Semmelweis arbeidde i seks år som ulønt fødselslækjar i von om professoratet han aldri fekk.

Han og dei medisinske motstandarane hans må ha passert synagogen som stod ferdig i 1859, og om dei ikkje gjekk inn og såg det som er heilagdomen i bygningen, ei bok, Tora-rullen, så var lovene i Toraen synlege frå gata òg, som to digre steintavler plasserte øvst over inngangen. 

I lovene kunne dei ha funne reglar som går attende til jarnalderen, kan henda heilt til bronsealderen, og som på det mest direkte viset tek opp det som var konflikten deira: «Den som rører ved liket av eit menneske, skal vera urein i sju dagar. Han skal reinsa seg på den tredje og den sjuande dagen, så han vert rein. Reinsar han seg ikkje den tredje og den sjuande dagen, vert han ikkje rein. Kvar den som rører ved eit lik, eit dødt menneske, og ikkje reinsar seg for synd, gjer Herrens bustad urein og skal ryddast ut av Israel. Sidan det ikkje er stenka reinsingsvatn på han, er han urein. Ureinskapen heng framleis ved han.» (Femte Mosebok 19, 11–13.) 

Ingen kan skulda Mosebøkene for å vera vestlege kulturprodukt. Dei har vakse fram av sivilisasjon og språk i Midtausten og har i fleire tusen år innehalde langt strengare lover og reglar for reinsemd og hygiene enn dei som gjaldt i Europa heilt inn i moderne tid. 

Og like lite som reinsemd har kvitleik fyrst og fremst vore eit vestleg ideal. Idealisering av kvitt, frå klede til tenner, finn ein i dei eldste kjende tradisjonar i Midtausten, langt frå Europa, og ikkje som resultat av europeisk smitte. 

Pragmatiske lover

Eldgamle påbod og forbod i religiøse kjeldeskrift vert av mange i dag lesne i ein rituell og seksuell kontekst, som om reglane hadde vakse ut av ein overtruisk og undertrykkjande religiøsitet. Men lovene hadde gjerne eit praktisk og pragmatisk siktemål. Ofte handla dei om helserøkt.

Siktemålet med reinsemdslovene var overleving, ikkje berre for det einskilde mennesket, men for kollektivet. Lovene var der for å fremja og sikra reproduksjonen. Kollektiv overleving oppnår ein når dødstala er lågare enn fødselstala. På den eine sida skulle lovene halda dødstala nede, til dømes ved å førebyggja pest og epidemiar, og på den andre sida skulle dei styrkja fødselstala, til dømes ved favorisera fertilitet. Hadde ein fleire unge soldatar enn gamle på legd, var det godt for overlevinga. 

Som ein ser: Lovene var ikkje naudsynleg uttrykk for ein fredeleg tankegang, diverre, men i det minste var dei pragmatiske, og ikkje – som me gjerne tenkjer –?primært eit produkt av overtruiske patriarkar som mislikte at folk hygde seg med kvarandre. 

At gamle reinsemdslover i Midtausten var helserøkt på populasjonsnivå i tider heimsøkte av sott og pest, lyt me vera dei fremste til å skjøna. At skuleborn står i kø for å desinfisera hendene sine, er eit praktisk smitteverntiltak, ikkje eit overtruisk ritual. 

Autoritet

Bjørneboes Semmelweis – som vonleg vert diskutert og framført i samband med hundreårsmarkeringa i år –?har ei rammeforteljing knytt til studentopprøret i utgjevingsåret 1968, og undertittelen Et antiautoritært skuespill.

Men at autoritet må til for å handheva smitteverntiltak, gav diktaren klart uttrykk for i avskilsintervjuet han gav til Haagen Ringnes i NRK Fjernsynet i 1976: 

«Han var en mann på 27 år som gav faen i hele verdens medisinske standpunkt og sa: ‘Det er jeg som har rett og alle de andre som tar feil’. Da dødeligheten sank til nesten null i løpet av noen dager, ble alle rasende over det, og så fikk han sparken på ny. Han var da riktignok selv blitt så autoritær etter mishandling av statsmyndigheter og professorer at han slo studentene sine hvis de ikke vasket seg. Han vasket dem med makt, slo dem i gulvet og vasket hendene på dem i klorkalk hvis det var nødvendig.»