For litt sidan sende ei gruppe europeiske intellektuelle ut eit opprop skrive av den franske kjendisen Bernard-Henri Lévy. Teksten, trykt blant anna i Aftenposten, «Europas hus står i brann», var eit politisk manifest som ville hindre populistisk siger ved EU-vala i mai. Bodskapen kan verka framand for oss som var med under folkerøystingane om EU i 1972 og 1994, då motstanden kom frå ein nett populistisk prega koalisjon med sterke innslag frå venstresida.

Sidan har «populisme» i Noreg vore folkeleg og demokratisk politikk: distrikt mot urbane sentra, vanlege menneske mot politiske og økonomiske elitar – men utan «sterke menn» og autoritært styre. Ein slik demokratisk populisme kan vise til Hans Nielsen Hauge, Henrik Wergeland og Arne Garborg som føregangsmenn.

Populisme på norsk

Ottar Brox nytta omgrepet «populisme» i bestseljaren Hva skjer i Nord-Norge? i 1966. Venstreradikalaren Hartvig Sætra skreiv i 1971 Populismen i norsk sosialisme, ei bok som vart litt av eit programskrift for oss som den gongen var på den anarkistiske venstresida. Rune Slagstads programutkast for SV frå 1979 ­– Sosialisme på norsk – var med si vekt på desentralisering og sivilsamfunn ein venstrepopulistisk konservatisme som ville setje grenser for teknologisk og økonomisk vekst på kapitalistiske premissar.

Nordmannen sjølv

Hovudinnslaget i denne venstrepopulismen er ideen om at samfunnsmakta skal liggje den jamne folkesetnaden nær og tene interessene til dei fleste, og at samfunnslivet skal berast av deltakinga til menneska i eit aktivt sivilsamfunn. Eit fritt skule- og universitetsvesen der skulane og universiteta er offentleg finansierte med eit offentleg juridisk rammeverk, men lokalt styrte, skal kunne kallast populistisk. Eit anna venstrepopulistisk kjenneteikn er høg grad av nasjonal suverenitet.

Det venstrepopulistiske mennesket er såleis meir eit handlande subjekt i eit overskodeleg fellesskap og mindre ei anonym brikke i eit usyneleg spel, redusert til flyttbar arbeidskraft, forført kunde og anonym klient.

Som ein høyrer, kan «venstrepopulisme» vere eit anna ord for det norske. Venstrepopulisten er nordmannen per se, for å uttrykkje det norske på latin. Noreg har hatt eit populistiske innslag i kultur og politikk i fleire hundreår.

Ei av årsakene til dette er at den moderne norske nasjonalismen vart forma av lausrivinga frå to sterkare makter, frå Danmark i 1814 og frå Sverige i 1905. Norsk nasjonalisme er antikolonial og postkolonial og sterkt prega av å utvikla ein eigen nasjonalidentitet. Nasjonalismen i Noreg vart demokratisk. Den norske nasjonalstaten vart ramme og vilkår for folkestyre, rettsstat og velferdssamfunn.

Går vi attende til Lévys manifest, ser vi at omgrep som «populisme», «nasjonal» og «identitet» vert knytte til høgreradikale, totalitære straumdrag. Ei utsegn som «vi lar alarmen gå mot sjelen og åndens brannstiftere» er retta mot høgrepopulistar som står for «forakt for intelligens og kultur», fremmar «eksplosjoner av fremmedfrykt og antisemittisme», vil gjenreise fascismen og utløyse nye krigar i Europa og eit nytt sivilisasjonssamanbrot, på linje med nazismen i 1933–1945.

Slikt kan ikkje knytast til Hans Nielsen Hauge, Henrik Wergeland eller Ottar Brox. Lévys høgrepopulisme manglar hovudinnslaget i venstrepopulismen, nemleg at menneska skal ha kontroll over sitt eige daglegliv.

Sterke menn

Høgrepopulismens «sterke mann» er den rake motsetnaden til venstrepopulismens anarkistiske sosialisme. Oppropet «Europas hus står i brann» er retta mot ein høgrepopulisme som gjennom demagogi og politisk forføring vil bringe ein ny elite til makta, men elles halde på det meste av det elitistiske politiske og nyliberale økonomiske systemet som får venstrepopulistane til å sjå raudt.

Det Bernard-Henri Lévy er redd for å miste om EU-unionen ikkje vert ført vidare til ein føderal stat, er nettopp dei verdiane fleirtalet i Noreg ville verne ved å halde seg utanfor EU, men som vi likevel mista mykje av gjennom EØS-avtalen.

I ein venstrepopulistisk norsk tradisjon er ikkje europeisk kultur det same som EU-byråkratiet. Norske venstrepopulistar har vore europearar sidan Wergeland vitja Paris i julirevolusjonens tid og Arne Garborg budde i den tyske avantgarde- og anarkistkolonien i Friedrichshagen utanfor Berlin i 1890-åra. Europa har hatt eit kulturelt tilvære i tusen år, kanskje to tusen eller meir, alt etter korleis ein reknar. Europa er ikkje noko EU har funne på.

Det passar godt for norsk identitet og norsk venstrepopulisme å vere open for kulturar på tvers av landegrenser og sivilisasjonar, fordi vektlegginga av sivilsamfunnet inneber deltaking i verda. Det inneber å vere mottakeleg for kulturelle impulsar på tvers av alle grenser, som når økopopulisten Sigmund Kvaløy Setreng var buddhist, forfattaren Ivar Mortensson-Egnund antroposof og folkehøgskulelæraren Ole Vig grundtvigianar.

Grenser

Men denne deltakinga som kulturelt må vere grenselaus, må politisk ha grenser, for politisk deltaking krev lokalt sjølvstyre og nasjonal identitet og suverenitet – nett det EU vil svekkje.

Trongen til sjølvråderett kjenneteiknar norsk historie og politisk kultur frå slutten av 1700-talet til i dag, og kan kallast eit grunndrag i norsk nasjonalidentitet. For å tale med Faust i Goethes drama: Ei av sjelene i brystet til nordmannen er venstrepopulist.

Kaj Skagen er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.