KOMMENTAR

Siri Helle

siri@dagogtid.no

Kva er ein gard i Noreg i 2020? Jau, han må ha jord, sjølvsagt – jordbruk er jo bruk av jord – og så må han ha menneske som forvaltar denne jorda, enten med produksjonsdyr eller med maskiner eller frø eller med eigne hender, eller kanskje aller helst ein kombinasjon av alt dette. Nokon må altså styre garden – eige han og drive han – om han skal halde fram med å vere noko anna enn rein natur. Men kva er det som avgjer om ein gard skal få lov å halde fram med å vere ein gard også i framtida?

I Noreg i 2020 er det utelukkande storleiken. Ein gard i Noreg i 2020 har minimum 35 dekar – 35.000 kvadratmeter eller fem internasjonale fotballbaner – fulldyrka eller overflatedyrka jord, og må totalt (altså inkludert utmark og skog) vere på minst 100 dekar.

Fem fotballbaner høyrest ikkje så mykje ut. Skal du hauste gras på desse fotballbanene, har du ikkje vinterfôr til meir enn 35 sauer eller seks–sju kyr. Kven kan leve av det, liksom?

Godt over takst

Dette framkasta spørsmålet er i røynda eit stort og viktig spørsmål vi stadig vekk bør stille oss i eit land med sjølvforsyningsgrad på under 40 prosent og eit politisk mål som seier at dette er for lite.

Det er eit spørsmål ei, i den nasjonale målestokken, bitte lita hending for ein dryg månad sidan gjer at vi må stille akkurat no:

I slutten av mai vart eigedommen Bergseng gard seld til eit eigedomsutviklingsselskap. Prisen var 8,1 millionar kroner – nærare tre millionar over verdi­taksten dei 32,2 dekarane hadde fått.

Men eigedommen hadde òg ein annan verdi. Ein landbruks­takst. Han var på 2,7 millionar kroner. Diverre – eller av ein eller annan uforståeleg grunn – er det 800.000 kroner for lågt til at han har nokon verdi utover papiret han er skriven på.

Ein landbrukstakst er ein takst som ikkje speglar marknadsverdien på eigedommen, men tvert om inntektspotensialet som ligg i han: Med den jordkvaliteten og den jordmengda og dei bygningane og dei maskinene og den buskapen som eventuelt følger med – kor mykje kan bonden rekne med å tene her?

Slik lagar ein ein landbrukstakst. Før var det forbode å selje landbrukseigedommar særleg over ein slik takst. No gjeld det berre dersom taksten er på over 3,5 millionar kroner – og altfor ofte ikkje i det heile.

Bergseng gard er altså 2,8 dekar for liten og 800.000 kroner for billeg til å få halde fram med å vere eit gardsbruk i Noreg. Det hadde kanskje gjeve meining om det ikkje fanst eit einaste oppegåande menneske som ynskte å drive garden.

Slik var det ikkje. Slik er det sjeldan i Noreg i 2020. Tvert om: Småbruk er det mest brukte søkeordet i eigedomssøket til Finn.no. Mange drøymer om å bu på eit småbruk. Nokre få av dei drøymer òg om å drive det. Men det er sjeldan dei som endar som kjøparar.

Lov for dei store og rike

Kvifor? På grunn av måten konsesjonslova, som er laga for å halde gardsbruk i Noreg i drift, er innretta.

For det er altså slik at ein eigedom ikkje er konsesjonspliktig før han er minst 35 mål stor, og at landbrukstaksten ikkje slår inn før han er på 3,5 millionar kroner.

Å kjøpe eit gardsbruk til 3,5 millionar, og låne 85 prosent av kjøpesummen, kostar i dag (med rekordlåge renter) kring 13.000 kroner i månaden – og det er før du har byrja å investere i bygningar, jord, buskap og maskinpark. Berre å bygge ein moderne driftsbygning kostar millionar – og har garden eller driftsbygningane på eit tidspunkt vore ute av drift, kan du i fleire fylke ikkje rekne med stønad frå Innovasjon Noreg.

Dette reknestykket går altfor sjeldan opp. For vi treng dei små gardane. Til rett innkjøpspris – altså ein pris som speglar inntektsgrunnlaget – kan det òg syne seg å vere økonomi i å drive 35 dekar i Noreg i 2020.

Lova bør vere for alle

Noreg har nemleg synt seg å ha ein marknad for lokalprodusert mat. 99 prosent av nordmenn er ikkje bønder, men blant desse har det synt seg mange som kan tenke seg å ha nærkontakt med bønder, og handle direkte frå dei. Dette gjev desse bøndene, som igjen kan tenke seg å ha kontakt med ikkje-bønder og byfolk, sjansar til monaleg høgare inntening per dekar enn bønder som heller vil vere råvareleverandørar til samvirke og grossistar og/eller andre ledd lågare nede på næringskjeda.

Misforstå meg rett: Det må vere høve til, og lovverket må legge opp til, at bønder kan vere råvareprodusentar. Vi treng bønder som ynskjer å produsere mykje mjølk og kjøt.

Men lovverket må kunne støtte desse etablerte store utan å spenne beina under dei nye små. For vi treng dei òg. Skal stortings- og regjeringsvedtak om auka norsk produksjon av frukt og grønsaker vere meir enn berre ord på papiret, treng vi dei endå meir: Det brukbart dyrkbare grønsaksarealet i Noreg aukar mykje meir om vi lèt folk dyrke på små flekkar, som likevel kan mette ei heil rekke menneske lokalt, enn om vi berre legg til rette for at dei som kan og vil drive i nasjonal distribusjon i daglegvarekjedemålestokk, skal få høve til å prøve seg.

Det står alt 30.000 gardshus tomme kringom i Noreg. Akkurat kor mange for mange det er, skal eg ikkje spekulere i – eg skal nøye meg med å slå fast at vi iallfall ikkje har eit einaste busett gardsbruk å miste. Der nokon vil drive jordbruk, bør dei få høve til å prøve. Det er eit prinsipp så enkelt at sjølv konsesjonslovgjevinga bør klare å inkludere det.

Siri Helle er journalist, forfattar, agronom og fast spaltist i Dag og Tid.