I dei to fyrste artiklane har eg skildra korleis sekstiåttarane tapte i politikken og økonomien, men vann fram på kjønns- og innvandringsfeltet. Men sjølv om dei ideologisk sterke venstreradikale gruppene var pådrivarar i denne utviklinga, er det ikkje sagt at dei åleine var årsak til dei kulturelle endringane.

Utviklinga vart tilrettelagd av både historiske omstende, internasjonale hendingar og teknologisk og økonomisk utvikling. I innvandringssaka spela til dømes den auka migrasjonen i seg sjølve ei rolle. Generasjonsopprøret i 1968 låg i «lufta» og kryssa nasjonsgrensene, og var ikkje eit lokalt produkt av til dømes AKP (m-l). Like mykje var marxisme-leninismen, hippierørsla og liknande produkt av større trendar og straumar.

I desse artiklane vert det ikkje spurt etter slike omfattande årsakssamanhengar, men om gjennomslaget til sekstiåttarane som vart dei fremste eksponentane for mange av tankane i tida.

Som vist i dei to førre artiklane hadde den norske antirasistiske rørsla utgangspunktet sitt i små ideologiske senter på venstrefløya, men nådde i fyrste halvdel av 1980-åra mykje breiare ut. Denne tredje og siste artikkelen i serien er ein kort gjennomgang av utviklinga fram til kyrkjeasylaksjonane i 1990-åra.

SOS-rasisme

Frå 1985 tok den antirasistiske rørsla endå eit steg mot full sosial aksept gjennom SOS Rasisme, som var ei omplanting av den franske masserørsla mot vald og diskriminering som råka minoritetar.

Det norske initiativet kom frå Sosialistisk Ungdom, men leiinga av prosjektet gjekk etter kvart over til Antirasistisk Senter, som utforma ei forenkla ideologisk plattform der menneskerettane stod i sentrum, men som samstundes hadde spor av tredjeverdisme.

I formålserklæringa for SOS Rasisme vart «den systematiske diskrimineringen av innvandrere i Norge når det gjelder tilgang på bolig, arbeid, utdanning og rettsbeskyttelse», skildra som eit faktum, og organisasjonen ville «rette søkelyset både på årsakene til og symptomene av rasismen i det norske samfunnet» i tillegg til «den offisielle diskrimineringen av innvandrere og turister med mørk hud».

Som masserørsle handla SOS Rasisme om fordømming av aggressiv mobbing og diskriminering av særleg barn og unge med minoritetsbakgrunn. Men samstundes skildra SOS Rasisme slike overgrep som «berre toppen av et isfjell» i det fyrste flygebladet.

Slik hadde SOS Rasisme eit lettfatteleg og mobiliserande andlet vendt mot ålmenta i form av det velkjende merket med den knytte neven og teksten «Ikke mobb kameraten min», ei oppmoding som heile nasjonen kunne støtte, men bak merket låg teorien om nyrasisme, som paradoksalt definerte den nasjonen som vart mobilisert mot rasisme, som rasistisk.

Rundt 250 ung­­doms­organisasjonar vart oppmoda om å slutte seg til SOS Rasisme, og ifølgje Antirasistisk Senter fekk den nye organisasjonen stor tilslutning. Frode Forfang i Landsrådet for Norske Ungdomsorganisasjoner, NRK, kong Olav og stortingspresident Jo Benkow støtta prosjektet.

Før utgangen av 1987 hadde den nye organisasjonen over seksti lokallag. Gjennom SOS Rasisme fekk den norske antirasistiske rørsla det definitive gjennombrotet, skriv historikaren Knut Nydal i doktoravhandlinga Sosialmoralsk engasjement og politisk aktivisme (2007), som eg stør meg på og i denne artikkelen når det gjeld fakta.

Rasisme og innvandring

Samstundes som antirasismen vart meir vanleg akseptert i samfunnet, vart det same spørsmålet om rasisme og innvandring sterkare knytt til ytre venstre og ytre høgre, nynazisme og anarkistiske blitzarar, Folkerørsla Mot Innvandring og leiaren Arne Myrdal med stokkar og dynamitt. Det skapte truleg ein tendens til å innsnevre innvandringsordskiftet til to hovudposisjonar: den liberale innvandringspolitikken til marxist-leninistane og venstreradikalarane, og rasismen og framandhatet til nynazistane.

Men òg dei som hadde mellomstandpunkt, kunne av politiske motstandarar verte kalla ekstreme. Noas-leiaren Annette Thommessen fortel i boka NOAS ark (1987) at ho privat skulda finansminister Gunnar Berge for å medverke til å «spre rasistiske holdninger» då han i 1987 sa at asylsøkjarstraumen ville koste Noreg 1,1 milliardar kroner. I same boka skulda Thommessen arbeidarpartiregjeringa for å «drive en form for statlig rasisme». Ho nytta altså medvite eller umedvite den same grunnleggjande analysen som AKP (m-l) og Immigrantenkollektivet.

Dei venstreradikale pionerane hadde i røynda no mobilisert det norske samfunnet med eit rasismeomgrep som sakleg sett berre råka nynazistar og framandhatarar, slik at det overveldande fleirtalet av nordmenn med godt samvit kunne slutte rekkjene mot nokre aggressive bøller. Samstundes opererte venstresida med eit meir sofistikert rasismeomgrep som gjorde dei fleste nordmenn til umedvitne rasistar, skildra den norske staten som rasistisk og knytte rasisme til all motstand mot liberal innvandringspolitikk. Sett på spissen kunne ein seie at den norske antirasistiske rørsla mobiliserte befolkninga mot ein klassisk rasisme som ikkje fanst, på grunnlag av eit utvida rasismeomgrep ingen skjøna.

Ved at mobiliseringa mot ein usynleg rasisme vart knytt til den stadig meir synlege innvandringa, vart rasisme identifisert med all innvandringsmotstand, ein motstand som vart uanstendig.

Men ved at innvandringsmotstand vart uanstendig, vart dei anstendige lettare trekte aktivt inn i ein kamp for innvandring som hadde ideologisk grunngjeving i tredjeverdismen, som dei fleste anstendige ikkje hadde høyrt om.

Dei anstendige

Frå AKP (m-l)s og Immi­grantenkollektivets relativt snevre oppland på ytste venstreside på slutten av 1970-talet hadde den antirasistiske rørsla spreidd seg til store ungdomsgrupper og oppnådd sosial aksept i politikk og presse ti år seinare.

Med danninga av Norsk Organisasjon for Asylsøkere (Noas) i 1984 vart det ideologiske grunnlaget til antirasismen utvida ved at det liberale innvandringssynet vart grunngjeve på reint humanistisk grunnlag og forsvart med tilvising til Fridtjof Nansens arbeid for flyktningar. Ved at Nansens innsats vart knytt til eit liberalt innvandringsregime, vart eit restriktivt innvandringssyn indirekte skildra som inhumant og i strid med dei beste norske tradisjonane.

I ein 17. mai-tale Annette Thommessen heldt i 1987, og som ho gjev att i boka NOAS ark, leverte ho mange av dei argumenta som sidan vart gjengangarar i eit humanistisk og liberalt innvandringssyn. Ho opna med å seie at den norske utvandringa til Amerika på 1800-talet var prinsipielt same sak som innvandringa frå sør til Noreg i vår tid.

Ho skildra norsk sjølvråderett og fridom som eit «privilegium», og ikkje noko som var kjempa fram, bygd opp og halde ved lag av arbeid og innsats i generasjonar, til og med i krig. Innvandringa frå sør skildra ho som «en spennende utfordring» som gav nordmennene «muligheten til å møte nye kulturer i Norge», noko som kunne hjelpe oss å «utvikle den norske sjelen, finne annerledes og nye verdier».

Sjølv om Annette Thommessen og Noas ville vere ein rein humanitær organisasjon og i ideologisk forstand stod langt frå AKP (m-l) og Immigrantenkollektivet, gleid den humanistiske retorikken ofte over i den venstreradikale definisjonen av rasisme. Annette Thommessen skildra den norske staten som rasistisk. Ho meinte at denne rasismen slo ut i offentleg nedrakking av flyktningar og uvilje til å leggje praktisk til rette for å ta imot flyktningstraumane, og at handlingane til den rasistiske staten framelska høgreekstremisme og framandhat i befolkninga.

Dei kristne

Kyrkja og kristenfolket følgde ei liknande rute som Noas. Den kristen-humanistiske etikken disponerte dei kristne for ein liberal innvandringspolitikk. Det skjedde ved at innvandringssaka ikkje vart sett i eit politisk perspektiv, men meir som ei etisk utfordring i møtet med hjelpetrengjande einskildindivid.

Dette perspektivskiftet gjorde det naturleg å sjå motstand mot innvandring som utslag av rasisme, men dermed hamna kristenfolket innanfor eit verdsbilete som stamma frå marxist-leninistane og tredjeverdismen.

Alt i 1979 handsama bispemøtet «Kirken og innvandrerne» som eit eige tema og fokuserte særleg på «rasefordommer og negative holdninger overfor innvandrere». Biskopane uttala seg òg kritisk om innvandringsstoppen og plasserte seg i denne saka politisk til venstre for Arbeidarpartiet, òg i spørsmålet om assimilasjon eller integrering, der dei gjekk inn for ein fleirkulturell strategi som tillét «innvandrerfamiliene (å) leve sammen slik de er vant til fra sitt hjemland».

Karakteristisk for haldninga til biskopane var omdefineringa av innvandring frå eit politisk og nasjonalt spørsmål til ei moralsk og individuell sak. I Arbeidarpartiet vart ei slik omdefinering enno halden på avstand.

I eit føredrag i Oslo Arbeidersamfund 1. november 1983 forsvara partiets nestleiar Einar Førde innvandringsstoppen med at ein liten nasjonalstat som samstundes ville vere ein velferdsstat for alle, ikkje kunne «overlate vitale styringsreiskapar til ofte diffuse og tilfeldige marknadskrefter». Det vil seie at grunnen til at Noreg ikkje kunne tillate ein ustyrt straum av billeg arbeidskraft inn i landet, ikkje var «rasisme», men at «den vesle nasjonalstaten» under slike omstende ville miste styringa over arbeidsmarknads- og sosialpolitikken sin.

Idear om innvandring og norsk rasisme som fyrst oppstod mellom tredjeverdistane på venstresida kring 1980, viste seg raskt i sentrale kyrkjelege miljø. I eit seinare intervju med Inger Nesvåg, som i 1984 var innvandrarkonsulent i Oslo bispedømme, samanlikna ho norske haldningar til innvandrarar med apartheidsystemet i Sør-Afrika.

Inger Nesvåg var sentral i eit tverrkyrkjeleg nettverk der ho saman med blant andre kvekarmisjonæren Egil Hovdenak, ifølgje Nydal førte med seg røynsler frå den tredje verda og «versjoner av tredjeverdenperspektivet». Sjølv om desse versjonane kanskje ikkje var marxistiske, var tredjeverdsperspektivet hovudperspektivet til marxist-leninistane og Immigrantenkollektivet i 1980-åra.

Kyrkjeasylrørsla

I kyrkjeasylrørsla i 1990-åra flaut slike tredjeverdsperspektiv, marxist-leninistiske inspirasjonar, sekulær humanisme, humanitært arbeid og offisiell kristendom saman til ei dominerande kraft.

Bakgrunnen for rørsla var justisminister Grete Faremos vedtak om heimsending av kosovoalbanske asylsøkjarar etter at krigsfaren vart rekna for å vere over på Balkan. Ein leiar i SOS Rasisme tok kontakt med ein kapellan i Elverhøy kyrkje i Tromsø og gjorde framlegg om at dei skulle samle asylsøkjarar som ville motsetje seg retur, og gje dei tilflukt i kyrkja.

Ideen slo an hos presten, som sytte for å utstyre kyrkjerommet med madrassar og andre naudsynte ting, medan SOS Rasisme organiserte innflyttinga. Kapellanen erklærte til journalistane at «vi vil presse Faremo til å la kosovoalbanerne bli», og aksjonen fekk straks støtte av biskopen.

Det var ein sivil ulydnad som spreidde seg raskt og fekk stor støtte i pressa og i folket. Den hausten flytta hundrevis av asylsøkjarar inn i kyrkjer over heile landet i aksjonar som vart administrerte av SOS Rasisme, ein organisasjon med bakgrunn i Sosialistisk Ungdom og Immigrantenkollektivet, og frå 1993 styrt av marxist-leninistar som hadde overteke organisasjonen i eit kupp.

Brått arbeidde marxist-leninistar, misjonærar, antirasistar, kyrkjelydsmedlemer, prestar, Human-Etisk Forbund, blitzarar og baptistar saman om å hindre gjennomføringa av lovlege vedtak og fremme ein meir liberal innvandringspolitikk.

Systemberarar

Utover 1980- og 1990-åra fall AKP (m-l) saman, og det kulturradikale flaggskipet i norsk presse, Dagbladet, sprang lekk og kvarv mellom nye medium.

I desse tre artiklane har eg i grove trekk sett på korleis den gamle kultur- og venstreradikalismen har vorte normal sentrumspolitikk på kjønns- og innvandringsområda. Ein kunne sett på fleire område, til dømes synet på økologi eller Israel-konflikten, eller ein kunne sett på korleis kyrkja har vorte frigjeringsteologisk.

Idet venstreradikalismen vann fram, vart han systemberande på dei områda der han no set tonen: kjønn, innvandring, Midtausten og eit stykke på veg skule og religion. Men samstundes hadde denne sigrande venstreradikalismen late kjernesakene sine fare: Berre dei mest standhaftige av venstreradikalarane snakkar enno om ei ny og meir folkeleg basert politisk ordning, eller ei ny økonomisk verdsordning.

Kaj Skagen

Kaj Skagen er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.