Brexit-diskusjonen rasar på øyriket. Vi ser ei forbitring i det offentlege ordskiftet som vi ikkje trudde britane var skapte for, landet med dei rolege kompromissa og den røynslefunderte politiske kulturen.

Wales røysta for brexit trass i store overføringar frå EU, Nord-Irland røysta for å bli i EU. Skottland berre ventar på ein ny runde med avrøysting om å gå ut av unionen. Demonstrantar skrik ukvemsord til parlamentsmedlemmer på veg inn i Underhuset. Den politiske eliten vaklar frå usemje til kaos. Kva som hender 29. mars, når Storbritannia etter planen skal ut av EU, veit ingen. Quo vadis, Britannia?

Englands Henry Valen

I denne lagnadstida møter eg to veteranar frå britisk politikk til te i Oxford: David Butler og Uwe Kitzinger. Vi diskuterte brexit, som alle i Storbritannia gjer for tida. Her kjem eit lite referat frå samtalen – og mine tankar i ettertid.

Butler (94) er Englands Henry Valen, eller rettare: Henry Valen var Noregs David Butler. Han var med som valkommentator fyrste gongen i 1946, då Churchill tapte så overraskande for Attlee, og han har skrive bøker om alle vala i Storbritannia heilt til han gjekk av.

Som ung mann vart han tilkalla av Churchill for å fortelje bulldoggen om korleis ein kunne føreseie valresultat. Churchill hadde sett den unge mannen på fjernsyn og følgde med.

I ein biografi i haust vart Butler kalla «the Sultan of Swing», ein referanse til «the swing vote», skiftingane mellom blokkene frå val til val, eit omgrep Butler var opphav til.

Ingen omkamp

Butler har hatt eit sterkt tilhøve til valstatistikk. Han har alltid sagt: «Ikkje kom med gissingar.» Alt kan skje ved val.

For Dag og Tids lesarar vil Butler likevel gjera eit unntak: Vert det ny folkerøysting, vil det bli 55 prosent for framleis medlemskap og 45 for brexit, meiner han. Men han reknar ikkje med at det blir omkamp.

– Vi har hatt ei regjering frå Sør-England, det vil seia søraust for London. Og denne regjeringa har aldri skjøna kva tilhøve folk i Nordaust-England lever under, og kva stemningar som rår der, seier Butler.

– Det er berre å sjå på tala. FNs menneskerettsrådgjevar rapporterte i fjor om reine u-landstilhøve i regionen kring Newcastle etter år med budsjettkutt i offentlege tenester. Her, i denne nyfattigdomen, ligg noko av bakgrunnen for både brexit og Trump.

Skamfulle

Den andre ved bordet, Uwe Kitzinger (90), statsvitar, økonom, professor på Harvard og rådgjevar for Labour-politikaren Roy Jenkins då han var EU-kommisjonær i Brussel, er òg sterkt uroa for det som no hender i Storbritannia.

Kitzinger kom til England i 1939. Han er meiningssterk, sjarmerande og buldrande-ironisk i synspunkta sine. No vil han ha att det tyske passet sitt av redsle for kva som vil skje etter brexit.

– Eg skjønar ikkje walisarane. Dei fekk store EU-midlar då kolindustrien var lagd ned, og likevel røysta dei for brexit. I andre land, som Tyskland, Spania og Portugal, ser ein store plakatar som fortel om prosjekt som er støtta av EU. Men ikkje i Storbritannia. Det er som om styresmaktene ikkje vil fortelje folk kvar pengane kjem frå. Var dei skamfulle over EU? Då Gordon Brown skulle til Lisboa for å underteikne Lisboa-traktaten, var det som om han vart smugla ned.

– Det vi ser no, er ei krise på to plan: Dels dreier det seg om parlamentet vis-à-vis regjeringa, der parlamentet endeleg tek tilbake styringa. Dels gjeld krisa den britiske identiteten: kven vi er eller vil vere.

Nedgang

Kitzinger held fram:

– EU er den mest storstilte freistnaden på å skape fred etter tre store årelatingar i verdsdelen sidan 1870. Og det handlar om økonomisk vekst. Dei som vil ut av EU, vil ha alle føremonene ved den indre marknaden, men utan kostnadene og pliktene. Dei er skamlaust uvitande om korleis unionen verkar, til dømes regelen om samrøystes vedtak. Når det vart sagt at EU ville kome krypande til oss for å få ein avtale, var det teikn på fåkunna. Eg vil ikkje nøle med å seie at argumentasjonen frå brexit-tilhengjarane var full av svik og lygn.

– Eg er uroa. 45 prosent av all britisk eksport går til EU i dag. Dei fleste reknar med ein nedgang i BNP etter brexit. All tale om kva vi ville spare på å gå ut og kunne bruke på det nasjonale helsestellet, var rein og skjær lygn. Eller om alle tyrkarane som ville overfløyme oss: lygnpropaganda, og EU-motstandarane i Leave visste det. Falske nyhende. Brexit er ein tragedie. Mange av brexit-tilhengjarane er hyklarar; mange har til dømes firma på kontinentet. Jacob Rees-Mogg, leiaren for Leave, har sumarstad i Frankrike. Folk fekk ikkje vite om alle føremonene med EU og kva EU overfører til oss.

Ein gamal journalist som sit ved sida av oss, blandar seg i samtalen og føyer til eit skrekkscenario:

– Blir det ei folkerøysting nummer to og brexit-tilhengjarane taper, vil dei rive oss i filler. Det vil skape ei undergangsstemning som vil rive sund den politiske kulturen her i landet, seier han.

Den skuldige

For eiga rekning vil eg leggje til: Vi veit no at avrøystinga var ein freistnad på å halde Tory-partiet samla og ein gong for alle nøytralisere euroskeptikarane. Det mislukkast heilt. Den som har hovudskulda for dette kaoset, er difor David Cameron. Likevel seier han enno at han ikkje angrar på å ha skrive ut avrøystinga, for det var lova i valmanifestet hans, sa han.

Han tok ein råkjangs, for å seie det folkeleg. Han trudde avrøystinga ville verte blokkert av liberaldemokratane.

Men så vann Cameron parlamentsvalet og vart sitjande med svarteper: ei uunngåeleg folkerøysting om EU fordi det var lova i valkampen. Han hadde bunde seg til masta og fall for eige grep.

Slik kan ein rekne opp dei mange tilfella av manglande dømekraft. Truleg vil den britiske kunnskapsløysa om korleis EU verkar, bli eit sentralt tema for historieskrivarane. Her er det flust med arroganse frå britisk hald, trass i meir enn 40 års britisk medlemskap i EU.

Lett lattervekkjande er Camerons twitring frå valkampen i 2015: Valet står om «stabilitet og ei sterk regjering, eller kaos med Ed Miliband».

Finansparadis

I 2011 var leiaren for høgresida, Jacob Rees-Mogg, tilhengjar av to avrøystingar, slik at ein òg hadde folkerøysting etter at forhandlingsresultatet var klart. No er han imot ein slik omrøysting.

Rees-Mogg er ein av dei på næringslivssida som drøymer om den dagen alle EU-reguleringar på kapital og all arbeidar- og sosiallovgjeving er borte. Då kan britane verkeleg gå ut i den frie verda og laga «Shanghai on the Thames», eit uregulert finanskapitalistisk paradis.

Undrast om dei fattige i Newcastle som knapt kan få endane til å møtast, meinte det slik då dei røysta for brexit.

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo og Bjørknes Høyskole og fast skribent i Dag og Tid.