Kommentar

Siri Helle

helle.sirihelle@gmail.com

Kan det gjere godt å lese ei stortingsmelding? Eg må ærleg innrømme aldri eingong å ha tenkt tanken. Eg hadde vant meg til, truleg etter å ha lese for mange offentlege utgreiingar om landbrukspolitikk, at stortingsmeldingar er dystre situasjonsomtalar med få moglege løysingar og mange tomme ord.

Så sette eg meg ned med NOU 2020: 15 Det handler om Norge – Utredning om konsekvenser av demografiutfordringer i distriktene. Ho er ikkje slik. Både i omtale av situasjonen slik han er i dag, og i mål og tiltak for framtida, går forfattarane utanfor etablerte sanningar. Høyr berre her:

«Norge vil ha en betydelig befolkning bosatt i distriktskommuner i overskuelig framtid. Utfordringene med spredt bosetting vil fortsatt eksistere, distriktene blir ikke avfolket.»

Nei då, byane, de vert ikkje kvitt subsidieslukarane dykkar. Men bygdene vert ikkje nødvendigvis større, og det er kanskje heilt greitt: «Når vekst vektlegges på denne måten i distrikts- og regionalpolitikken, blir vekst også en målestokk for vellykkethet og status. Samtidig ser vi at nedgang i folketallet generelt ikke har gitt dårlige levekår i distriktskommuner.»

Lukkeleg som liten

Det kan vere greitt å ikkje vekse – dersom ein kan få lov å planlegge ut frå det, hevdar meldinga. Ho legg fram tre scenario for korleis Bygde-Noreg i store trekk kan utvikle seg: «Et godt og vakkert gamlehjem», «Velfungerende distriktsbyer med uttynnet omland» eller – sist, men ikkje minst – «Levende deler av et større norsk mangfold».

For sjølvsagt er det sistnemnde mål vi går for. Scenarioet som ikkje krev vekst som mål for utvikling, «men derimot det gode samfunnet». Mangfaldet. Å late bygdene vere bygdene dei er, ulike, støtta opp av ein politikk som seier ja takk, begge delar. Dette er musikk i distriktsentusiastiske øyre. Men folk må framleis flytte frå byen til bygda. Korleis skal vi få det til?

Dei viktige skuleåra

Truleg er utvalet inne på noko når dei vektlegg utdanningslokalisering. Eg trur nemleg at er det noko som har stor påverknad på kor folk vel å slå seg ned, er det kor dei bur medan dei studerer. At vi studerer stadig lenger, inneber at stadig fleire kjøper bustad og får born medan dei studerer. Og vel er «arbeid tilpassa utdanninga mi» eit meir enn gjennomsnittleg svar på kva som skal til for å slå seg ned ein stad, men kva er eigentleg det? No når stadig færre tek reine yrkesutdanningar, kan ikkje stadig fleire finne utdanningsrelatert jobb langs uante vegar – dersom dei i utgangspunktet trivst der dei er, meiner eg?

Vi kan nytte den vesle kommunen Aurland som døme: Her ligg truleg ein av Noregs minste skular og syner at det ikkje er storleiken som bestemmer kor stort preg ein institusjon har på ei bygd. Sogn jord- og hagebruksskule har berre kring femti studieplassar fordelte over to skuleår. Likevel klarer skulen og staden i fellesskap å fortrylle såpass mange elevar at det ikkje går mange år mellom kvar gong ein eller fleire vel å busette seg i kommunen. Kanskje endar dei ikkje opp med akkurat det yrket dei fyrst hadde sett for seg, men heilskapen miljøet og staden byr på, kan meir enn vege opp for det.

Hus treng folk

Dersom dei finn ein stad å bu, då. Å få tak i hus er ikkje lett i ei bygd der det å leige ut til turistar nokre veker om sommaren gjev høgare leigeinntekt enn til fastbuande gjennom heile året. Og her er det eine, store holet i Det handler om Norge: bustadpolitikken.

Ingen er usamd i at tilgang på bustader er ei reell utfordring på bygda, og at det store talet på feriebustader er ei av årsakene. Likevel går meldinga langt i å rå frå buplikt. I staden foreslår dei eit høgst merkeleg tiltak: ei statleg støtteordning for riving av gamle hus.

Dei grunngjev tiltaket med at forslumming skremmer folk frå å flytte til bygda, og at riving er dyrt: Rekninga kjem fort på ein stad mellom 200.000–1.000.000 kroner når alt skal sorterast og leverast til godkjende mottak. Men gamle hus er ikkje berre støy, dei kan òg vere ein sjanse.

Vi bør anerkjenne at ei gruppe som mykje truleg vil busette seg på bygda, er dei som ber på ei viss mengd nostalgi. Dei som meiner at ein god del ting var betre, vakrare og koselegare før, og som mellom anna ser det som meir attraktivt å flytte inn i og sette i stand eit gamalt hus enn å bygge nytt. Denne gruppa må ikkje avvisast som håplause romantikarar.

Tvert om kunne ho tilgodesjåast med eit tiltak som balanserer rivingsmidlane. Midlane kan kome i form av direkte stønad, gunstige lån eller som fritak for meirverdiavgift på miljøvenleg ivaretaking av eigedomsmasse. Vi kan ikkje ta vare på alt, men hus som er heldige nok til å finne ein eigar som vil ta vare på og bu i dei, bør få minst same støtta som hus nokon tek ansvar for ved å rive.

Lag politikk av dette

Utvalet er flinkt til å peike på at vi bør ha fleire tankar i hovudet samstundes. Dette ligg til grunn for scenarioet «Levende deler av et større norsk mangfold», og det bør også gjelde her: Vi må klare å lage ein bustadpolitikk for distrikta som både tek vare på det vi har, og legg til rette for nytt.

Bortsett frå dette hadde ingenting gjort meg gladare enn at mest mogleg av politikken foreslått i Det handler om Norge vert omsett til praktisk politikk. Vi kan byrje med tiltaka som desentraliserer høgare utdanning: Ikkje berre studiestader, men òg forskingsmidlar, praksisplassar og etterutdanningstilbod kan med fordel organiserast monaleg meir spreidd.

Siri Helle er agronom, forfattar og journalist og fast skribent i Dag og Tid.