Anne Buset Vassbotn

redaksjonen@dagogtid.no

Når Kari Wærness engasjerer seg, er det med heile seg. Som professor emerita set ho ikkje lyset sitt under ei skjeppe, men uttalar seg stadig vekk om kjønnsproblematikk og sosiologiske samtidsspørsmål. Når kollegaane spurde: «Har du sett Kari i dag?» Var svaret gjerne: «Nei, eg har ikkje høyrt henne.»

Då bybana i Bergen ville gjere vognene førarlause, skreiv ho eit flammande motinnlegg.

– På bybana må det vere sosial kontroll i form av menneske som passar på. Nokre synest at førarlause bybaner er forlokkande, men det kan ikkje eg skjøne, seier Wærness.

Også det at mange utsal vel å rasjonalisere vekk personale, opprører henne.

Reallærar

Eg møter Kari Wærness i husværet der ho og mannen bur, eit lite steinkast frå Grieghallen, der ho går på konsertar. Dialekta har ho frå Leknes i Lofoten, der ho vaks opp med ein far som var meieristyrar, og ei mor som var husmor, i andre etasje over meieriet.

Då Kari var 15 år, flytta ho heimanfrå for å gå på gymnas. Til Bergen kom ho som 18-åring for å studere realfag.

– Bergensarane har ganske lik humor som det eg har, mens oslofolk har eg liksom aldri forstått, forklarar ho.

Ho vart verande i Bergen – bortsett frå fire år i Mosjøen tidleg på sekstitalet. Som nyutdanna adjunkt, med to små born og ein ektemann som var turnuskandidat, underviste ho på det som den gong heitte realgymnaset. Som yrkesaktiv tok ho seg råd til å ha hushjelp heime.

– Men eg var ikkje den einaste i Mosjøen som hadde det. Også ei som jobba på telegrafen, hadde hushjelp, legg ho til.

I løpet av dei åra ho jobba på realgymnaset, sa rektoren at ho måtte sjå til å få seg eit hovudfag om ho ville ha fast jobb. Frå elevane fekk ho spørsmål om kvifor det var omtrent sju gonger så mange gutar som jenter som studerte matematikk.

– Om eg kunne svare på om det kjem av arv eller miljø? Eg svarte at jentene som tok matte, hadde like mange kvinnelege kjønnshormon som dei som ikkje tok matte. Og pang, då vart det stilt, ler Wærness, som alt den gongen ikkje ville bli svar skuldig.

Inspirert av bok

– Men du studerte kjemi før du tok sosiologi?

– Ja, eg, med realfagsbakgrunn, fann ut at eg ikkje hadde lyst til å stå på eit laboratorium og koke. Og så fekk eg tips frå ein god ven av meg som studerte historie. Han sa at det hadde kome eit nytt fag som han trudde var midt i blinken for meg. Og det var sosiologi. Eg kjøpte ei bok som heitte Invitasjon til sosiologi, av Peter L. Berger, og vart heilt oppslukt av den boka.

Å gi ei enkel forklaring på kva sosiologi er, er ikkje lett, vedgår sosiologen.

– Men er du opptatt av omgrep som sosial ulikskap, klasse, sosial mobilitet, miljø og bakgrunn, er du inne på nokre av dei viktigaste kjerneomgrepa i sosiologien. Korleis du vert forma av verda som du vert fødd inn i, er også essensielt for å få ei forståing av faget, forklarar Wærness, som sjølv vart internasjonalt kjend for å ha skapt omgrepet omsorgsrasjonalitet.

– Kva var den viktigaste erfaringa du gjorde i den første stillinga di ved universitet?

– At ein måtte slåst for kvinnerettar, kjem det kontant.

Som ny på universitetet vart ho oppmuntra av kvinnelege studentar som sa at ho måtte søkje om professorat, for då ville ho få høgare løn og meir prestisje for det same arbeidet. Og etter ei tid vart ho professor.

Fag i endring

Sosiologifaget har endra seg frå då Kari Wærness byrja å studere.

– Faget er ikkje lenger så populært som det var. Biologisk tankegang har meir påverknad no enn det hadde då sosiologien blomstra som mest. Sosiologi har ikkje lenger den plassen som faget hadde. Sosiologar er jo opptatt av oppvekst, av korleis mennesket blir til, meir enn kva klasse du blir fødd inn i – at miljøet er det viktigaste. Enkelt sagt kan ein seie at sosiologiske forklaringar ikkje er så populære som dei var. Det var ei tid då det var enkelt å vere sosiolog og bli høyrd.

– Kven har inspirert deg til å bli den fritalande personen du er?

– Eg hadde ei utruleg god folkeskulelærarinne, Halldis Ravn Statle, som eg nærmast forguda. Ho var ein stri person, men ein eineståande lærar. Ho var politisk aktiv i Arbeidarpartiet. Eg brevveksla med henne gjennom fleire år. Etter mange år, og nøye overveging, melde ho seg ut av statskyrkja, noko eg fekk vere vitne til via breva.

Einslege mødrer

Kari Wærness skreiv hovudfagsoppgåve om einslege mødrer, kalla Verdikonflikter ved realisering av sosiale hjelpetiltak for enslige mødre. Der forsvarte ho retten ugifte mødrer har til å vere heime med borna sine, slik som andre mødrer.

– Ja, eg sat i distriktssosialstyret i Fana, og der fekk eg jobba for denne gruppa. Den gongen kunne mødrer som var gifte, vere heime, men også ugifte mødrer måtte få ein rett til å kunne ta vare på borna sine heime, meinte eg.

– Sjølv var eg yrkeskvinne, par excellence, det var ikkje det. Men eg har alltid vore i forsvar for kvinners rett til å vere i ulønt arbeid, forklarar sosiologen ivrig og viser til ei ganske ny bok frå 2020: Head, Heart, Hand av David Goodhart, som ho meiner dagens sosiologar absolutt bør lese.

Ho meiner at koronapandemien har gitt oss ei forståing for at omsorgarbeid for gamle og born er viktig.

– At solidaritet er viktig, har, kanskje nettopp som ei følge av korona, blitt klart på ein heilt annan måte enn det har vore tidlegare.

Omsorgsrasjonalitet

Omgrepet omsorgsrasjonalitet utvikla Kari Wærness i samband med eit empirisk prosjekt om heimehjelpsarbeid i slutten av 1970-åra.

– Eg hadde intervjua 20 heimehjelper og skrive ein artikkel med tittelen «Hjemmehjelperne – den moderne velferdsstats hushjelper?». Då eg intervjua heimehjelpene, var dei ikkje opptatte av fag, men av den personlege relasjonen til klientane sine. Dei hadde gjerne éin klient kvar. Og dei hadde eit personleg forhold til vedkomande, jobba gratis og gjorde meir enn dei eigentleg måtte gjere. Dei var ikkje så nøye på arbeidstida.

Artikkelen vart omsett til svensk, og ho møtte også svenske heimehjelper.

– Eg kom inn i eit miljø der det var forskarar og politisk aktive personar. Svenskane var mykje meir politiserte, og fagforeiningsbevisste, enn vi var i Noreg. Det gjorde at dei reagerte på at dei norske heimehjelpene gjorde så mykje gratisarbeid.

Ein gong ho heldt eit føredrag, kom det frå ein irritert kvinnelig svensk heimehjelp som sat i salen:

– Men då er de inte rationella, när de ofta jobbar gratis, sa ho.

Eg svarte:

– Kanskje finst det fleire typar rasjonalitet? For eksempel omsorgsrasjonalitet. Og dermed flaug omgrepet ut i lufta.

Artikkelen om omsorgsrasjonalitet, Rationality of Caring, kom først på engelsk. Omgrepet vart også brukt i statistikk, og det var inspirerande å oppleve at det nærmast omgåande vart populært. Omgrepet er både ein kritikk av og eit bidrag til sosiologisk handlingsteori.

– Ettersom eg var leiar i sosialstyret, for SF, som SV den gongen heitte, var det slik eg oppdaga heimehjelpene. Det var då eg tok til å forske på dei.

Det var svært få som såg det arbeidet som heimehjelpene uførte, noko ho skreiv.

– Det førte igjen til at eg på ein måte vart ein «fiende» av sjukepleiarane, fordi eg talte saka til heimehjelpene og kritiserte «snobberiet» til sjukepleiarane på fleire måtar. Men sidan vart eg jo, heldigvis, tatt inn i varmen igjen, ler Wærness.

Florence Nightingale

Med vektlegginga av personlege erfaringar som kjelde til kunnskap og verktøy i forskinga, utfordra Wærness mainstream-sosiologiens forståing av kva kunnskap og vitskap var. Frå fagmiljøet vert det sagt at ho insisterer på at ein rasjonell aktør også er ein følande aktør.

– Det er ikkje så enkelt å skilje mellom følelsar og rasjonalitet som ein trur… Og dette ser eg iallfall heilt klart no, i skriv forfatta av Florence Nightingale.

Akkurat no jobbar Wærness med ein artikkel om Nightingale, som ho også har som fagleg føredøme. Nightingale hadde eit dramatisk liv. Til dømes prøvde ho å få organisert eit professorat i statistikk, som ho ikkje fekk til å ordne. Overklassekvinna bestemde seg for å bli sjukepleiar, eit yrke som slett ikkje var vanleg blant betrestilte. Nightingales hovudfunn var at fleire soldatar døydde av smittsame sjukdomar enn på slagmarka. Og ho var utrøytteleg i strevet etter å forbetre dei sanitære forholda blant soldatar.

Nightingales skrifter i eit verk på tolv bind er svært kjærkomen lesnad for forskarar som vil lese alt som «dama med lampa» skreiv.

– I dag held sjukehusa på å bli fri for pasientrom, og framtidas sjukehus bør helst bli mindre enn dei er i dag. Og ein kan ikkje bygge sjukehusa, slik som vi har gjort til no, for ein må ta omsyn til smitte når ein bygger.

Wærness meiner at morgondagens sjukehus må byggast slik at ein unngår smitte.

– Vi må gå tilbake til Florence Nightingale-modellen, slik ho teikna sjukehus, med omsyn til smitte. No må det leggast større vekt på avstand og utlufting. Det må teiknast annleis i planlegginga, noko som vert eit aber for mange, seier sosiologinestoren med ettertrykk.

Husmødrene inn i BNP

Eit anna omgrep frå arbeida til Kari Wærness er «ulønt produksjon». Med bakgrunn i utrekningar frå den første norske tidsbruksundersøkinga som Statistisk sentralbyrå gjennomførte i 1971–72, fann ho at hus- og omsorgsarbeid utført av kvinner i heimen, var meir omfattande enn det arbeidet som på same tid vart utført i industrien.

– Ein økonom på universitetet og eg rekna. Eg tok utgangspunkt i gjennomsnittleg industriarbeidarløn. Så rekna eg ut talet på timar som kvinner var lenger heime enn menn. Målet mitt var å finne ut kor mykje meir tid kvinner med born brukte heime enn mannfolka. Eg gjorde mange skjønnsvurderingar, laga ein modell og gjorde greie for måten eg nytta modellen på. Og så «gav» eg kvinnene ei gjennomsnittleg industriarbeidarløn per time. Då vart arbeidet dei gjorde «verdt» så og så mange prosent av bruttonasjonalproduktet, forklarer Wærness.

På den måten synleggjorde ho husarbeid i tal. Og akkurat det hadde ingen gjort før.

– Då eg kom på møte i Norges Husmorforbund og blei presentert for mine eigne tal, vart eg ganske overraska, legg ho til.

I sosiologien har Wærness kanskje vore mest opptatt av kjønnsulikskap.

– Ja, kjønnsulikskap har alltid vore viktig for meg, skilnaden på menn og kvinner. Men der har eg vore utradisjonell med at eg ikkje har vore oppteken av at kvinner skal bli mest mogleg like menn. Likestilling i betydninga «likt» har aldri vore mitt gebet. Mitt ideal har vore Katti Anker Møller (1868–1945) og forståinga hennar av kvinners rettar i samband med fødslar og så vidare.

– Erna Solberg har uttalt at kvinner i Noreg bør få fleire born. Kva meiner du, som sosiolog, må gjerast for å få det til?

– På mange måtar er vi allereie for mange menneske i verda. Så akkurat det spørsmålet opptek meg ikkje så mykje.

Senter for kvinneforsking

Sosiologisk institutt ved Universitetet i Bergen er kjent for å ha eit tverrfagleg kvinnepolitisk miljø som blomstra opp i 1970-åra. Saman med Hildur Ve, Kristin Tornes og Helga Hernes var Wærness sentral i opprettinga av det første senteret for kvinneforsking i Noreg i 1978.

– Ja, det var artig å få vere med på å bygge opp dette senteret. Vi slo oss saman, og det var svært nyttig for det vi ville få til. Viss ein ikkje spør, får ein heller ingenting til. Men vi spurde, og fekk, med sjølvrespekten i behald, masa oss til eit rom med nokre møblar.

Dugnadsånda var god, og mange ressurskvinner kom til senteret med mykje dei ville forske på, og som dei produserte artiklar om.

– Det var ei svært morosam tid, og vi følte at det vi heldt på med, utgjorde ein skilnad for mange. Vi hadde alle friskt mot, og det kom godt med, for vi opplevde mange episodar der vi måtte forsvare senteret og alt det representerte.

Senteret var både populært og nyttig, og på ingen måte ei sjølvfølge. Det måtte stadig vekk forsvarast, for på universitetet var det lenge ein sterk mannleg dominans. Den dominansen nytta det ikkje å ha ei overdriven ærefrykt for, om ein ville opp og fram med kvinneforsking.

– Du er imot omgrepet «hen»?

– Eg likar ikkje omgrepet fordi det viskar ut skilnaden mellom menn og kvinner. Menns rett til å få born bør heller ikkje vere den same som for kvinner. Den eine ber fram barnet og føder. Den andre kan jo ikkje det. Der er ein biologisk skilnad som ein ikkje må viske ut. Det er viktig å legge vekt på kjønnsskilnaden.