Litteratur

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Førre veke vitja den prislønte palestinske forfattaren, aktivisten og advokaten Raja Shehadeh Bergen internasjonale litteraturfestival. Shehadeh vart fødd inn i ein velståande, kristen familie i Ramallah i 1950, to år etter den offisielle opprettinga av staten Israel, og har vigd livet sitt til kampen mot okkupasjon, fyrst og fremt ved å dokumentere det han ser på som maktmisbruk hjå dei israelske settlarane. 

Aktivisme og poetiske skildringar

Då han i 1970-åra var ferdig med jusstudiane i London, drog han heim att til Ramallah. Der blei han verande. Han starta menneskerettsorganisasjonen Al-Haq, arbeidde som advokat og skreiv bøker som gradvis gjekk frå å vere aktivistisk sakprosa til noko meir litterært.

Det er for desse meir langsame, forteljande bøkene at han har fått internasjonal merksemd. I dei møter lesaren ei stemme som insisterer på å framleis konsentrere seg om venleiken i naturen trass i alt av vald som utspelar seg i han. Medan krigane herjar kring han, insisterer Shehadeh på å ta den vesle irisen på marka i nærare augesyn.

Stemma i bøkene hans er smålåten og poetisk, ofte på grensa til svulstig. Men trass i patosen og sentimentaliteten som gjennomsyrer arbeida hans, er bøkene alt i alt sober lesing. Dei held lesaren fast med eit standhaftig krav om å få bu i fred med seg sjølv i landskapet han er så glad i.

Dogmatisk er han heller ikkje. Shehadeh leverer til dømes krasse kritikkar av palestinarane si manglande evne til å kjempe eigen kamp med juridiske middel og tendensen dei etter hans syn har til å gå seg vill i luftige abstrakte førestillingar om kva som er mogleg gitt situasjonen slik han er no. 

Shehadeh var i Bergen i lag med kona si, Penny Johnson, ein forfattar som skriv om korleis okkupasjonen pregar dyra i landet. Eit uvanleg perspektiv. På svært ulike vis skriv dei altså begge om vilkåra for liv i eit okkupert Palestina. 

Den nyaste boka til Shehadeh, Going Home, skil seg i tone og tempo frå mange av dei tidlegare bøkene hans. I Going Home følger vi han på ein dagsvandring gjennom Ramallah, på femtiårsdagen til okkupasjonen, 5. juni 2017. Undervegs fortel han om dei ulike fasane han har vore vitne til i dette landskapet, og på kva måte han og andre rundt han har reagert på kvar av dei. 

Osloavtalen

– Du er ganske nådelaus i dommen over Osloavtalen. Kva vil du at nordmenn skal sitte igjen med etter kritikken din av rolla Noreg spelte i å sementere det som framleis er stoda heime hos deg?  

– I tida før avtalen var utfordringa, slik eg såg det, å utvide premissane for forhandlingane i Washington. Personar frå Jerusalem fekk ikkje eingong lov til å vere i same rom som forhandlarane. Mange ting gjekk føre seg som var openbert urettvise. Men vi vona at amerikanarane i det minste ville legge litt press på Israel. Vi heldt fram med å prøve, men alt vi hadde gjort, vart irrelevant med Osloavtalen.

– Korleis det?

– Eg hadde hatt ei kjensle av at noko muffens var på gang. Og det som var på gang, var sjølvsagt at dei hadde sett i gang noko i Oslo. Eg var i Edinburgh den dagen to år seinare, i 1993, då eg såg det på framsida av avisa: Osloavtalen.

– Korleis reagerte du?

– Eg vart så skuffa, men tenkte at noko kanskje kunne bergast, heilt til eg las gjennom avtalen og såg at ein hadde sørgt for at alle smotthol var lukka. Eg var fortvila. Eg hadde arbeidd så hardt gjennom Ad-Hac, gjennom skrivinga, gjennom aktivismen, med å skildre korleis israelarane heldt fram med det som i realiteten var ei kolonisering. Avtalen konsoliderte alt israelarane hadde freista gjere, og oversåg alt vi hadde gjort. Partane reiste til Oslo i løynd. Dei konsulterte ikkje advokatar. Dei oversåg alt arbeidet vi hadde lagt ned. Og så var det desse nordmennene som så gjerne ville spele ei rolle. Det fanst nordmenn som hadde mykje kunnskap om Palestina, som hadde vore aktivistar på Vestbreidda, men dei var det ingen som høyrde på. Dei som var involverte i Osloavtalen, var unge og ambisiøse, dei ville inn i rampelyset. For dei var kva som helst betre enn ingenting. Difor byrja dei gjere latterlege ting. Tok med seg norske barn inn i skogen for liksom å bryte isen mellom arabarar og jødar. Dei forstod ingenting.

Ikkje framandgjord

– Kva var det dei ikkje forstod?

– At det ikkje finst noko grunnleggjande framandgjort mellom jødar og arabarar. Jødar og arabarar er svært like. Skilnaden er berre at den eine parten er okkupant og den andre er okkupert. Om ein hadde tatt vekk den strukturen, ville alt anna ha falle på plass. Så det er ikkje emosjonelt. Det finst ingen emosjonell vegg som må brytast. Eg veit ikkje om dei ikkje forstod det, eller om dei berre ikkje ville forstå. Eg kjenner ikkje til detaljane i motivasjonane til dei som stod bak Osloavtalen. Eg veit berre at resultatet var forferdeleg. 

– Kva konsekvensar kom straks, slik du såg det då? 

– Avtalen gjorde situasjonen mykje verre enn han hadde vore. Scena med Yitzhak Rabin og Yassir Arafat som tok kvarandre i handa framfor Det kvite huset, var eit latterleg skodespel som overtydde mange menneske rundt om i verda, som hadde støtta den palestinske saka, om at spørsmålet om Palestina no var løyst. Så no kunne ein like gjerne normalisere forholdet til Israel. For oss var det ein katastrofe. 

Det gode med vonbrotet

– Korleis påverka det arbeidet ditt? 

– Fram til då hadde eg arbeidd som besett som aktivist og advokat. Eg gjekk aldri glipp av ein relevant konferanse eller ein sjanse til å snakke til journalistar om Palestina. Eg arbeidde ekstremt hardt med advokatkontoret mitt, med Ad-Hac og skrivinga. Eg hadde tre yrke som alle hadde eit slags felles mål. Å sjå at alt arbeidet eg hadde lagt ned, i kvart av desse tre yrka, kom til inkje, det var ein hardt slag for meg. Men når alt kom til alt, viste dette slaget seg å vere godt for meg.

– Korleis var det godt?

– Eg forstod at eg ikkje lenger kunne vie meg til å skape ting som kunne takast frå meg over natta. Eg ville skape noko som eg visste ville vare, noko som var mitt. Difor valde eg å konsentrere meg om skrivinga. Eg hadde skrive bøker før, men dei var kjappe og saksorienterte. Etter Osloavtalen skreiv eg annleis. Eg skreiv Strangers in the House, ei bok som kravde hardt arbeid og mykje tid. Eg hadde alltid tenkt at eg alltids kunne skrive i pausane, etter jobb og om kveldane. Men for verkeleg å skrive, forstod eg no, trong eg tid og konsentrasjon. Etter Osloavtalen gav eg meg sjølv det. Medan katastrofane herja kring meg, sat eg for meg sjølv og skreiv. Slik lærte Strangers in the house meg kva som skal til for å skrive godt. Eg forstod kva revisjon inneber. Eg forstod kor mange rundar ein må gå med eit materiale for at det skal bli godt. Eg var så lei av den boka til slutt. Men nettopp derfor vart ho mykje betre enn noko eg hadde skrive tidlegare. Sidan den gong har eg gitt ut ei bok annakvart år.

– Så Osloavtalen gjorde at du skifta gir?

– Ja, for eg likar ikkje å jobbe med ting som ikkje har effekt. Med Osloavtalen vart det klart at lova ikkje lenger hadde noko å seie. Det var bortkasta. Eller nei, eg heldt fram med å skrive artiklar og gi nokre intervju, og eg skreiv ei bok om dei juridiske aspekta ved avtalen, der eg viste korleis han sprang ut av juridiske utviklingar i åra før avtalen. Korleis det heile på eit tidspunkt vart uunngåeleg. Men etter det følte eg at eg hadde gjort mi plikt. Frå då av vart skrivinga mi meir litterær.

Eit anna tempo

– Var valet om å skifte gir frå aktivisme til ei langsam, litterær form også politisk? 

– Litteratur har sterk effekt, om han er god. Men for at litteraturen skal bli god, kan ein ikkje skrive berre med mål om å overtyde nokon om noko. Ein må skrive for skrivinga si skuld, og for seg sjølv. Effekten av ei god bok er at ho, i motsetning til alle andre media, kan endra menneske på eit djupare nivå. Ein god film får deg kanskje til å le eller gråte, men ofte er dette kjensler som forsvinn idet filmen er over. Men når ein les ei bok, er ein i ein personleg relasjon til boka. Det ein les, ser ein for seg inni seg, slik at ein er i ein djupare relasjon til verket. Ein slik relasjon set spor. Han varer.

– Lesinga gjer deg på eit vis medskuldig? Av di ein må skape boka inni seg, idet ein les? 

– Nettopp. No veit eg at eg har hatt mykje større effekt på menneske som forfattar enn som advokat og aktivist. Somme har sagt til meg at fyrst når dei las bøkene, forstod dei situasjonen. Dei juridiske argumenta hadde ikkje same gjennomslagskraft.  
– Så det finst kanskje eit samband mellom det sanne og det vene?

– Ja. Nettopp.

Ikkje berre ein tragedie

– Og no om dagen, då, korleis har du det med det ein kanskje kan kalle Kushner-avtalen? Er han ei forlenging av Osloavtalen eller noko nytt?

– Eg orkar ikkje følge så nøye med. Dei heile er for latterleg. Kushner-avtalen er som ei gåveønskeliste for Israel. Og dette er ikkje berre ein tragedie for Palestina, men for heile verda. Etter andre verdskrigen vart internasjonal lov implementert, med von om å hindre krig eller i alle fall noko av krigens overflødige lidingar. Alle slags nasjonar såg at dei hadde gode grunnar til å følge internasjonal lov. Men heile denne premissen er no i ferd med å verte øydelagd av Israel. Israelarane viser heile verda at ein kan bryte internasjonal lov og kome unna med det. USA støttar dei, men eg vil ikkje snakke om USA, for USA har blitt eit vonlaust tilfelle. Israel har erstatta internasjonal lov med bibelsk lov. Som om alle framsteg i menneskeætta dei siste hundre åra aldri har hendt. Dei bryt lova utan så mykje som ei unnskyldning. Før kunne ein snakke fornuftig med nybyggarar, no seier dei berre at det er det gudgitte landet deira. 

Resignasjon?

– Men trass i alt dette er den siste boka di prega av eit slags håp, eller i det minste ein forsona tone, der du vandrar gjennom Ramallah på femtiårsdagen for okkupasjonen. Korleis makter du å skrive slik når du jo ser så mørkt på situasjonen? 

– Going home handlar om å eldast. Klart eg ikkje likar korleis ting har utvikla seg, men eg er ikkje like aktivt sint lenger. No vil eg skildre ting slik dei er. Eg vandrar gjennom landskapa eg har levd livet mitt i, ser på stader som har vore viktige, personleg og politisk, og minnest den første intifadaen og så den andre. Kvar plass minner meg om ein tilstand, ein situasjon. Eg ser meg sjølv slik eg var då, og går vidare. Eg ville konfrontere ting i mi eiga fortid, episodar eg aldri hadde kome over, for å legge dei bak meg. Boka er ein freistnad på å komme over desse verste politiske og personlege hendingane som har prega livet mitt og staden eg kjem frå. Eg ville bli fri. Eg ville komme heim. Å vere heime er å vere komfortabel med seg sjølv. 

– Er du ikkje like redd lenger?

– Eg sa lenge at israelarane aldri kom til å kome inn i heimen min. Men så gjorde dei det. Eg var kanskje naiv. No veit eg at det ikkje er grenser for kva dei kan finne på. Men likevel lever eg ikkje lenger i frykt. 

Kva no?

– Så boka er eit heimkomstprosjekt?

– Ja, ein freistnad på å finne ein måte å bli komfortabel med meg sjølv på, no når eg har sagt alt eg kunne seie, sett det eg kunne sjå, og fortsått at erfaringane mine ikkje er dei same som dei unge har. Det er fyrst no eg forstår det. Etter Osloavtalen var eg sjokkert over dei unge som brått, over natta, ville verte forsona med israelarane. På den tida kunne eg ikkje fatte at dei ikkje forstod at Osloavtalen var forferdeleg. No har eg eit anna syn på det. Eg forstår at røyndommen min ikkje er røyndommen deira. Nevøen min, som er 23 år, veit ikkje korleis det var før. Den nye geografien, med alle grensekontrollane, er den naturlege geografien for han. Eg kan sjå at det òg finst lyspunkt her og der i utviklinga. Før var Ramallah ein keisam plass, til dømes. No er det mykje liv, kafear og moglegheiter for unge menneske der. Så alt er ikkje mørkt.