Jan H. Landro

jan.h.landro@gmail.com

I høve 80-årsdagen gir Gyldendal ut Skriftarbeid, ei 600 sider lang samling av artiklar frå dei siste 25 åra, og Dansen med orda, som samlar songtekstane hans. Ikkje berre demonstrerer desse bøkene den store breidda i forfattarskapen, dei dokumenterer òg grundig at Kjartan Fløgstad er eit politisk menneske.

I Skriftarbeid skriv han at «skjønnlitterære evner er eit ustøtt fundament for politiske standpunkt». Men det har aldri hindra han i å meina politisk.

– Eg prøver å minna meg sjølv på at slik er det. Sjølv om det er ustøtt, kan det likevel vera verdifullt, trur eg. Men eg prøver å ikkje vera politisk på det viset at eg blir kannestøypar som formanar verda om kva ein bør gjera i vanskelege storpolitiske spørsmål. Likevel trur eg at ein skjønnlitterær forfattar òg kan gi innsikter som kan bidra til å vippa i ei eller anna retning.

– Verda har endra seg radikalt dei siste 30–35 åra. Står du politisk i dag der du stod for 50 år sidan?

– Vi lever i eit heilt anna samfunn, der det politiske grunnlaget for sosialismen, som var den organiserte arbeidarklassen, er mykje svakare. Skal ein vera venstreorientert, må ein halda med dei som er forfølgde og undertrykte. Det er mitt politiske grunnsyn, det eg freistar uttrykkja litterært òg.

– Eg er sosialist. Og anti antikommunist, av respekt for frigjeringskampen den historiske arbeidarrørsla har ført for oss alle, mot fascisme og undertrykking. Sjølv prøver eg å gi ein skjerv der eg kan støtta forfølgde og ordlause i dag.

– Er det framleis like viktig for deg å syna gjennom diktinga at forandring er mogleg?

– Ja, det høyrer med. Ein intellektuell er ein som seier at det finst andre alternativ, sjølv om ein ikkje veit kva alternativet er.

– Har maktkritikken vore like viktig gjennom heile forfattarskapen din?

– Han er blitt skjerpt, trur eg. Den politiske tendensen i forfattarskapen har i alle høve ikkje blitt svakare. Som politisk vesen blei eg forma av Latin-Amerika, og eg har behalde det latinamerikanske perspektivet på verda. I mindre og mindre grad har eg kjensla av at Vesten ser og tar omsyn til perspektivet frå den tredje verda, som Latin-Amerika høyrer til.

Snevrar inn folkestyret

– Det nødvendige i å halda fast på perspektivet frå undertrykte i andre delar av verda, blir tydelegare, sett opp mot det eg opplever som vestleg sjølvgodleik. Å misbruka ordet demokrati i tide og utide, til dømes. Som om styreforma vår var den perfekte og endelege ved historias slutt.

Kjartan Fløgstad har lenge hevda at den ortodokse nyliberale verdsordninga ikkje fungerer lenger, at det må komma noko anna. Men kva? Nett no konstaterer han at det er lettast å sjå det vi ikkje vil skal komma, ei høgreradikal bølgje som kjem til uttrykk ved europeiske val no, og som finn gjenklang i mange land i fleire verdsdelar.

– I Europa er EU, Verdsbanken og Pengefondet institusjonar som snevrar inn folkestyret gjennom å flytta makt langt bort frå folk og gjera rommet for folkestyre trongare og trongare. Også her i landet ser vi at politikken blir pressa tilbake av juss og næringsliv, forvaltning og militær logikk. Det gjer rommet for politiske skilnader mindre, og meir krevjande. Kanskje er det noko av forklaringa på at fleire talentfulle politikarar vel å forlata Stortinget, seier han.

– Om det går som ein kan frykta, med forandring til det verre, kan vi gå til historia og seia at det blir skapt motstand på ein eller annan måte. Når dei som organiserer politikken frå høgre, blir avslørte, har eg tru på at det vil komma ein motreaksjon eller ei opning ein annan veg. Det er eit fromt håp utan sterkt realitetsfeste nett no.

– Kva ser du som dei mest effektive motkreftene mot svekking av demokratiet?

– At folk organiserer seg nedanfrå. Slik det var for fagorganisering og motkultur, som vi kjenner det frå Vestlandet. Gjennomorganiserte samfunn sette sine interesser og krav på dagsordenen og arbeidde for å få gjennomført ting ein meinte var i deira interesse.

– Skal dette kunne skje, må det vel først finna stad ei mental endring i folk?

– Eg trur på at omstende skaper mentale endringar. Forandring kan skje fort, og gjerne på uventa vis. Det såg vi i DDR for 35 år sidan.

Dobbeltmoralen

Fløgstad var mellom dei som ikkje trudde Putin kunne vera så vettlaus at han ville gå til fullskala åtak på Ukraina. No meiner han at vi ikkje har vore kritiske nok i skildringane våre av Russland. Samstundes spør han om vi er kritiske nok i skildringane av USA – og av oss sjølve. Det han her syner til, er den stadig tydelegare vestlege dobbeltmoralen i synet på det som skjer i Gaza.

– Eg har lenge trudd at Putin-regimet berre har vore eit normalt kleptokrati, men no har eg skjønt at det òg er styrt av historiemetafysiske førestillingar som er bortafor rasjonell fornuft. Av russarar eg kjende, var det mange som meinte at Putin var det minste vondet, andre at han var ein livsfarleg galning.

Fløgstad syner til ein artikkel som den amerikanske kaldkrigaren George F. Kennan publiserte i New York Times i 1997. Han skreiv at «å utvida Nato ville vera den mest lagnadstunge feilen i amerikansk politikk i heile perioden etter den kalde krigen. Eit slikt vedtak kan venteleg piska opp dei nasjonalistiske, antivestlege tendensane i den russiske opinionen, motverka utviklinga av russisk demokrati; gjenskapa stemninga frå den kalde krigen i tilhøvet aust–vest og driva russisk utanrikspolitikk i retningar vi avgjort ikkje vil lika».

– Alt han skriv i få setningar, har slått til, konkluderer Fløgstad. Men, legg han til, det forsvarar ikkje brot på folkeretten og den krigen som går føre seg no.

– Dobbeltmoralen du kritiserer, gjeld vel især det som skjer i Gaza?

– Der har dette fått forferdelege, utolelege uttrykk. Overfor dette sit eg med ei kjensle av avmakt. Ein kunne tenkja seg at forfattarar og intellektuelle skulle kunna bidra med gode idear, men der er eg berre avmektig tilskodar.

– Korleis ser du på det som har skjedd i Gaza dei siste månadene?

– Eg har aldri vore i Midtausten, kjenner ikkje området, og gjentar at det er forferdeleg og utillateleg. Ingen veit korleis det skal stoppast, kanskje bortsett frå Det nasjonale tryggingsrådet i Washington D.C. Avmakt og sorg er alt eg har å by på.

– For fem år sidan sa du at det kjendest meir prekært å skriva romanar då enn berre ti år tidlegare. Korleis kjennest det i dag?

– Som endå meir prekært. Spenning og kald krig er erstatta av varm krig på fleire frontar, og den militære logikken et seg inn og tvingar folk til å tenkja i store, grove kategoriar. Romanar, derimot, er jo lange tekstar som byggjer på ettertanke og forståing av vanskelege ting som kan uttrykkjast på forståelege måtar, og som kan tala til mange.

– Korleis ser du på at amerikanarane får stadig fleire basar her i landet, basar der amerikansk lov gjeld?

– I seg sjølv er det skremmande, men det er også skremmande kor liten debatt det har vore i Stortinget om dette spørsmålet. Det er ikkje 100 prosent sikkert at Noreg og Skandinavia blir tryggare av at vi proppar landet med våpen vi ikkje eingong har kontroll over. Vi skal jo leva tett på Russland i all æve. Kontakt over grensa og former for forståing vil måtta melda seg, og då bør dei som bur her, ha mest mogleg kontroll over eige territorium.

Uttrykksbehov

Spør du jubilanten kva som har vore drivkrafta hans gjennom bortimot 60 år som forfattar, svarar han – uttrykksbehovet.

– Det har vore konstant og leia meg heile tida. Då eg debuterte, var eg ein svært alvorleg, seinmodernistisk lyrikar. I eit tidleg dikt skreiv eg: «Eg skal halda meg borte frå torget/ det er fullt av store ord og skitsame duer». Det programmet har eg jo ikkje levd opp til. Ei anna viktig drivkraft er den språklege rikdommen eg vaks opp med, og som ikkje hadde fått så mange uttrykk i skrift, ferrolegeringsnorsken.

Då Fløgstad fylte 75 år, var det ein forskar på Nasjonalbiblioteket som kom fram til at han hadde nytta utrulege 113.000 ulike ord i bøkene sine.

– Bak ligg nyfikenskap om kva ting heiter, korleis ein seier det eine og det andre, og ønske om å ta hand om verda gjennom ord, finna nye felt som eg ikkje har hatt ord om frå før.

– Blir du skremd av kunstig intelligens (KI)?

– Eg veit for lite om det, men har tru på mennesket si evne til å ta kontroll på teknologien og maskinene som trur dei er kloke. Eg freistar vera minst mogleg skjermavhengig. KI skjer på skjerm. Men ein god del av livet bør gå føre seg andre stader enn på skjerm. Lat no denne KI-en driva på, så får vi sjå å få dukka han òg.

– Det høyrest ikkje ut som KI er noko du har tenkt å nytta i skrivinga di?

– Nei. Eg trur at handskrivne, handlaga og ekte menneskelege feil og styrkar er det litteraturen si oppgåve å halda fast ved.

– Kva er den største endringa forfattarskapen din har gått gjennom sidan debuten i 1968?

– Overgangen frå å vera alvorleg, seriøs, seinsymbolistisk og programmatisk lyrikar til å skriva prosa med bakgrunn i eigne røynsler frå arbeidslivet. Det er eit avgjerande skifte.

– I kva grad er språket ditt blitt endra i desse åra?

– Eg har alltid prøvd å leggja vekt på elastisitet i språket og tenkt at eg skriv på norsk. Ser eg eit bokmålsord som står og lurer bak eit ikkje så godt nynorskord, vel eg bokmålsordet. Heile tida har eg halde på med talemål i ferrolegeringsdialekten som ein understraum og så fylt på med mangslags terminologi og slang og alt mogeleg rart i daglegspråket. Eg skyr heller ikkje tvilsame abstrakte ord.

Samarbeid

Dei siste åra har Fløgstad fått mange tingingar, skrive libretto til arbeid for musikarar og komponistar.

– Å få bestillingsverk på tekst til musikk, at det blir framført og honorert og å få pengar for å opptre – dette har eg likt svært godt. Samarbeid med musikarar og komponistar, til liks med forfattarar og biletkunstnarar, har gitt meg stor glede. Lyrikk som kan syngjast, har eg skrive heile tida, men på 2000-talet tok musikarar og komponistar til å interessera seg for dei musikalske sidene av dikta mine. Så har eg blitt dradd med i arbeidet og tidt og ofte vore med på scenen. Du kan ikkje få det musikalske i ein forfattarskap godkjent på ein meir kontant og betre måte enn ved at musikarar og komponistar vil laga musikk til.

For bandeonisten Per Arne Glorvigen og NyNorsk Messingkvintett skreiv han verket «Canciones de Cobre» (Koparsongar), ei reise i latinamerikansk historie og musikk, som har vore framført fleire gongar dei siste åra. Til Vossa Jazz i påsken i år dikta han songsyklusen «I ljos loge» til musikk av Gabriel Fliflet, som hadde sett saman ein heilt ny kvintett i høve konserten.

Songsyklusen «Sør-Varanger Suite», med musikk av saksofonisten Trygve Seim, var skriven til Nordlysfestivalen i Tromsø i januar i år. Men orkanen Ingunn kom i vegen, så no blir det urframføring med Tora Augestad, Trygve Seim og NyNorsk Messingkvintett neste år. Fløgstad omtalar det som eit verk som speglar rikdommen, venskapen folk til folk, motsetningane, misforståingane og spenningane som pregar dette grenselandet.

Fleire har gitt Fløgstad stempelet «kronikør av norsk samtid og nær fortid». Det er ikkje ei nemning han sjølv nyttar, men han har ikkje noko imot å bli lesen slik.

– Har eg hatt ei oppgåve som forfattar, har det vore å fortelja om styrken og gleda og samhaldet i arbeidarkollektivet, sett frå den tida då det var sterkt og sjølvmedvite og fagforeininga styrte det samfunnet eg kom ifrå. Den såkalla arbeidarlitteraturen som hyllar forfattarar som forlèt arbeidarkollektivet og berre har vondt å seia om det når dei har forlate det, har fått håra til å reisa seg på hovudet mitt.

Bakstreversk

Etter konflikten kring den såkalla æresretten i Den norske Forfatterforening (DnF) melde Fløgstad seg ut, og han har ikkje meldt seg inn att. Men han har si klare meining om striden som no går mellom DnF og det ferske Forfatterforbundet. Han ønskjer at DnF skal halda fast på opptakskrava, og at dei to foreiningane ikkje skal slå seg saman.

 – Det staten bør ta ansvar for, er det vi kallar dikting. Altså litteratur som ikkje søkjer massespreiing og ikkje freistar vera populær. Det finst mange forfattartemperament som lagar gode ting, men som ikkje fungerer i eit reint kapitalistisk boksystem. Dei bør staten ta vare på gjennom stipend, og dei stipenda bør Det litterære råd i forfattarforeininga innstilla på.

– Du var i ferd med å utdanna deg til arkitekt, men kom på andre tankar. Kva er synet ditt på arkitekturopprøret som har gjort seg gjeldande dei siste åra?

– Det synest eg er nostalgisk og bakstreversk. Der held eg med dei som i dag teiknar hus under strenge vilkår og sikkert prøver så godt dei kan. Av og til blir det ikkje så fint, men det var ikkje berre fine hus som blei teikna i gullalderen til arkitekturopprøret heller. Eg bur tilfeldigvis mellom to av dei mest utskjelte nybygga i Oslo, Tårnet i Nydalen, teikna av Snøhetta, og Voldsløkka skole. Eg synest det skeive tårnet er staseleg, og skolen trur eg fungerer glimrande og er eit godt uttrykk for kva som blei tenkt og teikna på 2020-talet i Noreg.