Som mange, men ikkje Dan Brown, har skjøna, er «da Vinci» ikkje etternamnet til Leonardo, men ei opplysing om at han kom frå den toskanske landsbyen Vinci ikkje langt sørvest for Firenze. Browns røvarroman skulle difor heller hatt tittelen «Leonardo-koden».

I Vinci er det enno mindre nokon hemmeleg kode å finna enn i nattverdsbiletet til Leonardo, der Brown lar fantasien få frie taumar. Byen var og er i seg sjølv heilt vanleg og lite å sjå til. Men han ligg høgt og har mykje å sjå frå. Enklaste måten å koma til han på er å ta tog i 20 minutt frå Firenze i retning Pisa, og så gå av i Empoli, ein spesielt lite både inn- og utsjåande by, som einast, med ei byste, kan skryta av at Ferruccio Busoni, komponist og klavervirtuos, vart fødd der. Derifrå er det berre ein kort buss- eller taxitur til Vinci.

Men Vinci er ei reise verd av di det altså var her Leonardo vart fødd og voks opp i huset til faren og bestefaren og onkelen, før han 14 år gamal kom til Firenze og byrja i lære hos Verrocchio, der han fekk lov til å måla vengen på ein engel i eit bilete meisteren heldt på med. Det gjorde han så godt at Verrocchio aldri meir målte, men konsentrerte seg om skulpturar.

Vi kom til Vinci den 15. april, på fødselsdagen til Leonardo, på 566-årsdagen, i strålande primaveravêr. Ein spesielt god dag å koma dit, for dagen vert feira slik vi feirar Grunnlova 17. mai: med flagg, leikar for barn, marknadsbuer for vaksne, menn og kvinner utkledde i historiske klede frå slutten av 1400-talet, og ikkje minst eit typisk italiensk gutemusikkorps, rett nok der dei fleste er over 60 år. I tillegg er dagen markert med eit Leonardo-kjempehovud som ser ut som det er laga av pappmasje. Eigentleg passande, ettersom Leonardo, noko få er klår over, det meste av tida si laga nettopp pappmasjedekorasjonar og arrangerte slike opptog og feiringar for den fyrste arbeidsgjevaren sin, Ludovico il Moro, i Milano, som han no sjølv var midtpunktet for.

På ei høgd midt i Vinci ligg kyrkja med døypefonten der Leonardo vart døypt, ein suvenirbutikk og ikkje minst eit ikkje heilt imponerande Leonardo-museum. Men det beste er utsynet til det omkringliggjande toskanske kulturlandskapet, lite forandra sidan Leonardos tid, med olivenlundar, vinmarker – ei av dei ein gong tilhøyrande Leonardo – og ikkje minst dekorative sypressar og store furutre planta kring gardshusa. (Norske bønder burde fått krav om tilsvarande planting.)

Men det er ikkje berre idyll i Vinci. I fjor haust publiserte den fremste nolevande Leonardo-forskaren Martin Kemp, saman med Giuseppe Pallanti, ei bok om «Mona Lisa», der han legg fram resultat som er trugande for turistindustrien i området. Ein kan tenkja seg oppstusset, særleg for turistsjefen i Betlehem, om nokon var i stand til å leggja fram gode prov for at Jesu mor ikkje kunne ha gjeve fødsel til Jesus der, men måtta ha halde seg i Nasaret. Tilsvarande har Kemp no, gjennom arkivforsking, meint å kunne prova mykje nytt om Leonardos mor, Caterina, og kor Leonardo vart fødd.

Namnet Caterina har vore kjent, og at ho var fattig, men ikkje kva slekt ho kom frå. Det har vore mytar om at ho var afrikansk slave. Kemp har no identifisert henne som ei 16 år gamal lokal foreldrelaus bondedotter utan medgift, Caterina de Meo Lippi, som vart gjort svanger, ikkje av den heilage ande, men av Ser Piero, frå ein rikare familie, på veg til å verta notar/advokat i Firenze og gifteferdig inn i sin stand. Familien hans fekk gifta Caterina bort til bonden Antonio, eit stykke utanfor Vinci, medan Ser Piero samstundes kunne gifta seg med ei finare ung dame i Firenze.

Den til no offisielle fødestaden til Leonardo, Casa Natale, som turistkontoret kallar huset, ligg ein kilometer litt nord for Vinci, i Anchiano. Men huset vart ikkje kjøpt av Leonardos familie før Leonardo var 30 år gammal. Så Kemp meiner altså at Leonardo naturleg nok ikkje vart fødd der, men i sjølve Vinci, i det dåverande huset til familien til far til Leonardo – eit hus som rett nok er erstatta av eit nyare hus. Strengt tatt burde det ikkje vera grunn til panikk: Huset i Anchiano ligg flott til, og var altså uansett ein stad der Leonardo budde når han vitja Vinci.

Kor mykje kontakt Leonardo hadde med mor si under oppveksten, veit vi ikkje. Den gong vart ikkje illegitime barn sett ned på, bortsett frå at dei mangla arverett. Leonardo hadde ein lukkeleg barndom, kjærleg handsama av den første stemora si, som sjølv ikkje fekk barn. Eit av Leonardos notat nemner vitjing av ei Caterina i Firenze i 1493, og han betalte for gravlegging av ei Caterina året etter. Kan hende vitja mora han like før ho døydde, men dette er uvisst.

Forskinga på Leonardos mor er ikkje tilfeldig, men del av eit prosjekt der Martin Kemp søkjer fjerna ein del myter som frå gamalt har mystifisert førestillingar om Leonardo, og særleg to av kvinnene hans: først altså mora, og dinest ho som er avbilda i det mest kjende av målarstykka hans, «Mona Lisa», truleg verdas mest kjende portrett.

Mange luftige hypotesar har vore lanserte. Ein freudiansk hypotese er at biletet viser mor hans, altså Caterina. Eller at det er eit sjølvportrett av den feminine sida hans. Og vart det laga fleire versjonar, eller er kandidatane berre kopiar? I Prado i Madrid heng det ein nyleg restaurert god kopi der ein finn teikn til augnebryn, noko som ikkje lenger er synleg i originalen. Det er òg funne ei kolteikning av ei naken «Mona Lisa», som kan vera laga av Leonardo eller av elevar av han, og som har vore forska på av ekspertar i Paris sidan 2017.

Det mest interessante som har vore gjort dei siste åra, er analysane franskmannen Pascal Cotte har fått lov til å gjera med ein ny teknikk: Han har skanna biletet med ljos med ulik bølgjelengd som trengjer ned til ulik djupne gjennom målingslaga, og på det viset funne fire ulike portrett, alt dette nyleg presentert i en BBC-dokumentarfilm som òg blei vist på NRK2.

Cotte meiner at det første og djupaste biletet han har skanna, er av den eigenlege Mona Lisa, eller Lisa Gherardino, kona til ein kleshandlar og venn av Leonardos far i Firenze, Francesco del Gioconda, derav namnet på målarstykket «La Giaconda». Men seinare har Leonardo måla over dette fleire gonger.

Martin Kemp, som òg har naturvitskapeleg utdanning, avviser dette gjennom vitskapsteoretiske vurderingar av Cottes argument. Kemps teori er at dei ulike underliggjande bilete berre er flytande overgangsstadium i Leonardos utarbeiding av eit portrett av Mona Lisa, som altså er identisk med kvinna vi til ein viss grad ser i biletet.

Men biletet vart byrja på i 1503, og aldri levert til ektemannen, og det følgde med Leonardo til han døydde i 1519, slik at det etter kvart meir vart eit påskot for han til å utforska målings- og portretteringsteknikkar. Uvanleg for si tid lar Leonardo til dømes den avbilda sjå direkte på oss.

Men éin ting har Cotte klart, som Kemp godtek, nemleg å datagenerera dei opphavlege fargane i biletet, noko som aktualiserer generelle restaureringsspørsmål: I Louvre-originalen er himmelen grøn. Men opphavleg var han normalt blå. Om det hadde vore mogeleg, skulle vi då ha restaurert denne fargen attende, i strid med det vi har vorte vande med å sjå?

Men kvifor all denne Leonardo-interessa desse siste åra? Det er ei førebuing til det som skal skje til neste år: I år har vi markert at det er 500 år sidan reformasjonen byrja. Men til neste år er det 500 år sidan Leonardo døydde, noko som vil føra til mykje Leonardo-oppstuss: utstillingar i London og Paris, og markeringar i Amboise, kongebyen sør for Paris der han døydde. Historisk kan vi seia at då vert renessansen avslutta og etterfølgd av religionskrigar, men òg av rasjonalisme – like mykje verdt ei markering som Luther.

Arild Pedersen

Arild Pedersen er professor emeritus i filosofi og
fast skribent i Dag og Tid.