Lytt til artikkelen:

Det er bikkjekaldt her oppe i Torre Civica. Frå det 54 meter høge, snart 900 år gamle bytårnet kimar tre klokker kvar halvtime over gamlebyen i Bergamo. Med hundre slag klokka ti markerte dei i hundrevis av år stenginga av byportane om kvelden – tradisjonen med dei hundre slaga har halde seg fram til i dag.

Det tette skylaget er av den låge, elfenbeinskvite typen som ofte dekkjer denne delen av Europa om vinteren, og som tyskarane har det beste ordet for, Hochnebel – «høgskodde». Ljoset som trengjer gjennom denne skodda, blandar mjølk i alle fargar, og jo lenger ein ser, desto meir diffus blir landet. Lengst i nord, fire–fem mil borte, skimtar ein tanngarden til dei sveitsiske Alpane. Og åsryggen gamlebyen ligg på, er faktisk ein av dei siste utløparane til Alpane, som her flatar ut i den seksti mil lange Posletta søraustover mot Adriahavet.

Flerrar stilla

Dei fleste slake teglsteinstaka kring den gamle marknadsplassen Piazza Vecchia under meg er kvitpudra. Okergule er berre dei sørvende taka, der vintersola har fått feste. Ei dame i lang boblekåpe, som her oppe frå får henne til å sjå ut som ei åme, luftar bikkja si på plassen, og skyvedøra til ein varebil som leverer grønsaker til restaurantane, flerrar stilla – elles er her ikkje mykje liv.

Så er eg då òg tidleg ute, for eg kom med den typen lågprisflyliner som opererer til umenneskelege tider på døgeret. Natt var nett blitt til morgon då eg landa på Aeroporto di Bergamo, som ligg eit kvarters tid med buss frå byen og også kan nåast med direktefly frå Noreg. Grunna lågprislinene til Milano er han den tredje travlaste flyplassen i heile Italia.

Pittoresk

«Den ærverdige ukjende», kalla den sveitsisk-franske arkitekten og byplanleggjaren Le Corbusier (1887–1965) Bergamo. For min del var det før berre éin ting eg assosierte med byen: San Pellegrino-vatnet, det som kjem i grøne flasker med ei raud kommuniststjerne på. Å omtala Bergamo som ukjend i dag er vel å overdriva (særleg etter at byen blei mellom dei fyrste og hardast råka av koronapandemien). Men nokon typisk turistby er han framleis ikkje. I sommarsesongen kjem det ein del kulturelt eller gastronomisk interesserte dagsturturistar frå Milano, dei sistnemnde for å smaka maisretten polenta. Denne regionale spesialiteten til bergamaskane, som innbyggjarane blir kalla, er gjerne blanda med ost eller blir servert som garnityr til sopp, salami eller kanin.

Å kalla Bergamo ærverdig, er derimot like rettvist som på Le Corbusiers tid. Byhistoria kjem til uttrykk i den tettvaksne, mellomalderske gamlebyen, med snirklete smug som stundom opnar seg til små plassar der slanke, raudlege brustein er lagde i fiskebeinsmønster. Gamlebyen blir elles kalla Città Alta, «øvrebyen», der han ligg på åsryggen, omkransa av festningsmurar frå 1500-talet. Silhuetten er såleis pittoresk, med tårn og kuplar ragande over virvaret av hustak som murane held på plass i sitt stramme grep. Città Bassa, «nedrebyen», er derimot yngre og luftigare. Han verkar planlagd, med preglaus, nyklassisistisk arkitektur langs snorrette avenyar. Nokre Mussolini-bygg av typen som ikkje manglar i nokon italiensk provinshovudstad, finst òg. Det er hit ein kjem om ein reiser til Bergamo med tog eller buss langvegsfrå. Opp til øvrebyen kan ein så enten spasera eller ta den gamle kabelbanen.

Todelt sidan antikken

Den fyrste busetjinga i Bergamo var det keltarane som stod for. I 196 f.Kr. erobra romarane byen, som dei kalla Bergomum, før dei i 49 f.Kr. opphøgde han til municipium, noko som innebar at innbyggjarane fekk fulle romerske borgarrettar. Byen har vore todelt sidan antikken, då øvrebyen blei kalla civitas og nedrebyen suburbia. I folkevandringstida på 500-talet overtok langobardane, som gjorde Bergamo til hertugsete, før Karl den store hærtok Nord-Italia og etablerte eit frankisk grevskap her på 700-talet. Som mange andre norditalienske byar blei han fri bykommune på 1100-talet. Bergamaskane ser gjerne attende på denne uavhengige tida med stoltheit, sjølv om ho på ingen måte var idyllisk. Stendig rivalisering mellom familiar som stødde enten paven eller keisaren, utarta til reine borgarkrigar.

Året 1428 markerte den definitive slutten på sjølvstendet. Då la venetianarane Bergamo under seg og reiste dei fem kilometer lange festningsmurane, der eit sinnrikt system av 14 bastionar spring fram frå hovudvollen. Murane skulle det aldri bli bruk for militært, men dei styrer framleis kvardagen til innbyggjarane. For skal ein inn eller ut av øvrebyen, lyt ein velja ein av dei fire byportane. Eg valde Porta Sant’Agostino, som er flankert av to bastionar. Denne djupe, triumfbogeliknande porten i grovt tilhogde steinar er som eit kulse gufs frå fortida. Og han legg ikkje skjul på byggherren, for under trekantgavlen skodar markusløva bistert ned. Denne løva, med vengjer og frampoten kvilande på ei bok, symboliserer evangelisten Markus, Venezias skytshelgen.

Kresen på ruinar

Piazza Vecchia har alltid vore hjartet i øvrebyen. I romartida låg forumet her, med tempel og andre offentlege praktbygg. Modernisten Le Corbusier såg på piazzaen og det harmoniske ensemblet av bygningar kringom som den mest fullkomne marknadsplassen i verda – «å flytta på éin einaste stein ville vore eit brotsverk», meinte han. Frå bytårnet har ein god oversikt over ikkje berre denne piazzaen. Framfor domkyrkja til høgre finst nemleg ein annan og mindre plass, Piazza del Duomo, domkyrkjeplassen. Saman vitnar piazzaane om den viktigaste delen av byens historie: kommunetida i mellomalderen og den venetianske perioden i renessansen.

For dei som ikkje orkar dei steile trappene, har bytårnet fått ny og behageleg heis. I kjellaren får eg med meg tuftene som er gravne fram frå det romerske Bergomum. (Fleire tilstøytande bygningar har òg slike utgravingar i underetasjen.) Det går raskt; bygningsrestar av denne typen har eg sett så mange av i Italia at eg er blitt kresen. Utstillinga om Bergamos venetianske periode, som er forma som ein «interaktiv sti», er meir interessant, sjølv om det hadde vore ein fordel om fleire av installasjonane faktisk hadde verka.

Stuttfeit

Den gamle marknadsplassen og domkyrkjeplassen er åtskilde av Palazzo della Ragione. Dette gotiske rådhuset er knytt til bytårnet med ei overbygd trapp frå 1300-talet. Trappa fører inn i fyrste høgda i rådhuset, for på grunnplanet opnar det seg i ein herleg søylehall under luftige krysskvelv. Søylene og pilarane er her av den godslege, stuttfeite sorten, slik dei blei forma før dei ideale søyleproporsjonane frå antikken blei gjenoppdaga i renessansen. Sidan kommunestyret samla seg i dette rådhuset i mellomalderen, er det det fremste symbolet på Bergamos sjølvstende. Ekstra nedverdigande må det difor ha vore då venetianarane monterte eit marmorrelieff av markusløva si på fasaden mot marknadsplassen, for slik å markera enden på autonomien.

Som skikken er i Italia, held dei fleste kyrkjene og somme av musea stengt midt på dagen. Eg nyttar siestaen til å spasera langs Viale delle Mura. Denne prydelege avenyen, som er lagd oppå festningsmurane rundt øvrebyen, gjev god utsikt over nedrebyen. Her kan bergamaskane jogga i skuggen av tallause platanar, eller slappa av i dei små hageanlegga på dei utstikkande bastionane. Men det er om sommaren. I dag er her berre boblejakker å sjå.

Gulna skalle

Attende på domkyrkjeplassen har katedralen i byen opna att. Den nyklassisistiske marmorfasaden frå slutten av 1800-talet ser i grunnen ganske verdsleg ut, meir som fasaden på eit provinsteater. (At den tyske forfattaren Hermann Hesse lét seg begeistra og kalla han «festleg og glad» då han vitja Bergamo i 1913, skjønar eg ikkje.) Også under domkyrkja finst ruinar. Kjellaren blei for nokre år sidan innretta til katedralmuseum og skattkammer, som eg sjølvsagt lyt få med meg.

Dei evinnelege relikvieskrina (som det aldri er manko på i slike katolske skattkammer), med gulna skallar og evigkvite tenner bak slipte krystallglas, blir inspiserte i gangfart. Også restane av eit domus, eit romersk bustadhus, høver helst for folk som er sveltefora på romerske ruinar. Meir interessante er spora etter dei to kyrkjene som stod på staden tidlegare: Her finst seinantikt steinhoggararbeid i abstrakte mønster frå 400-talsbasilikaen og freskomålarstykke i varme fargar frå den romanske 1100-talskyrkja.

Bypatronen

Den noverande, krossforma domkyrkja er vigd St. Aleksander av Bergamo, byens skytshelgen. Denne romerske soldaten, som no ligg i eit godt synleg sylvskrin i høgaltaret, skal ha vunne martyriet sitt etter å ha spotta heidenske heilagdomar i keisar Maximians åsyn.

Kyrkja blei påbyrja midt på 1400-talet, men var ikkje ferdig før mot slutten av 1600-talet. Difor har ho eit barokt preg. Ei brei trapp forma som ein halv oval leier inn i ein kuppeldekt forhall, før ein kjem inn i det godt opplyste kyrkjerommet. Med kritkvite, gullsnirkelprydde vegger ser ho ut som barokkyrkjer flest. Men nokre gode 1700-talsmåleri skal finnast her, og i koret lengst inne i kyrkjeskipet, til venstre for høgaltaret med Aleksander-relikviane, finn eg eitt av dei: «Martyriet til biskop Giovanni av Bergamo», skildra av den venetianske målaren Giovanni Battista Tiepolo (1696–1770).

Eg lyt nyta måleriet på avstand, attpåtil frå ein uheldig vinkel, for koret er sperra av med eit tjukt, raudt reip. Men det gode lyset frå vindauga hjelper på. Faktisk gjev synsvinkelen (skrått nedanfrå) det dynamiske motivet ei eiga rørsle. Me ser den dødsvigde bispen som får dolken pressa sakte ned under kragebeinet av svartmuska valdsmenn. Bispen vippar nesten bakover når engelen, som han strekkjer seg mot med opne armar og sprikande fingrar, kjem ned langs ei tempelsøyle. Tiepolo var verkeleg god til dette: å skildra handlingsmetta, dramatiske scener og samstundes halda lufta lett og rørslene ledige.

Svart smijarn

Det er likevel ikkje i kyrkjene ein opplever Bergamos mest dyrebare måleri. Dei heng i Accademia Carrara, byens vesle, men viktige kunstmuseum, som hyser verk av storleikar som Botticelli, Rafael og Tizian. For å koma dit lyt eg atter ut av øvrebyen gjennom Porta Sant’Agostino.

Det var greven Giacomo Carrara som gav museet namn, då han på slutten av 1700-talet testamenterte kunstsamlinga si til Bergamo. I denne bygningen, frå byrjinga av 1800-talet, kjem den nyklassisistiske arkitekturstilen til sin rett: Det er som om han med akademisk vyrdsemd tek vitjaren inn i famnen sin, der den søylekledde hovudportalen er andletet, og dei to sidefløyene mot gata er armane.

Men inntrykket endrar seg når eg freistar å opna den svarte smijarnsporten. Han vil nemleg ikkje opp. Finst der ein sideinngang eg har gått glipp av? Nei, Carrara er faktisk stengt. Men er det ikkje måndagen som skal vera den internasjonale «sundagen» for museum? Ikkje her, får eg vita av ein slukøyra nederlandsk turist – tysdag er kviledag for Botticelli, Rafael og Tizian i Bergamo.

Heldigvis har eg éin dag til i byen. Det blir difor til at eg ruslar opp att til øvrebyen, der restaurantane snart opnar for kvelden – eg har alt bestemt meg for polenta med kanin.

Sjur Haga Bringeland

Sjur Haga Bringeland er musikar, musikkvitar og fast musikkmeldar i Dag og Tid.