Nokre gonger – ikkje så ofte, når sant skal seiast – slår ein tekst ned i deg med stor kraft. No har Jorun Solheim gjeve oss ein slik tekst. I tre store artiklar i Dag og Tid i haust har ho skapt eit rom for openhjartige innblikk i tenkjemåtar, organisasjonstilhøve og politiske liner på norsk venstreside.

Tidsspennet er frå mellomkrigstida til i dag. Solheim skriv dels som deltakar – ho var medlem i AKP (m-l) frå 1973 til 1983 – og dels som observatør. Intellektuelt plasserer ho seg på grensesnittet mellom politisk idéhistorie og politisk psykologi. Det gjev innsikt.

Samla får vi presentert tankefylt og reieleg samtidshistorie som reiser ei rad spørsmål. Dei fremste er:

* Kva har den norske venstresida tenkt om norsk og internasjonal politikk over tid? Er det synbare liner?

* Korleis og kvifor vann denne venstresida så mange tilhengjarar i ulike fasar? (Og kvifor vart appellen så snever, trass alt?)

Kort sagt: Jorun Solheim vil avdekke dei underliggande mekanismane i ideologien som dreiv fram venstresosialismen.

Ikkje minst er Solheim oppteken av korleis ho sjølv kunne ende opp i AKP (m-l)s totalitære dogmetru etter ein oppvekst i eit frilyndt kulturradikalt miljø i femtiåra. Her ligg kjernen i artikkelserien. Finn ho ein nykel til sjølvforståing?

Ja. Især kan ein bli klok av analysen av overgangen til AKP frå krinsen kring dei politiske foreldra hennar, SF-formannen og tidsskriftredaktøren Torolv Solheim og fredsaktivisten og feministen Rønnaug Eliassen. Her er «den gode viljen» eller «det gode» eit nykelpunkt. Det er denne sjølvdefinisjonen som forklarar mykje av tiltrekkingskrafta til venstresosialismen i ulike fasongar, anten udemokratisk eller demokratisk. Det er òg her rommet for misbruk av idealisme ligg. Solheim ser «den gode viljen» som ein portal inn til fanatisme eller dømesjuke.

Solheim er på mange måtar òg ein politisk arkeolog. Ho skavar av lag på lag i det medvitet ho finn i eigen familie, og trekker linene fram til den norske maoismen.

Ho spør: Kva for verdstolking stod dei alle for? Kva for verdiar låg under i kulturradikalismen frå trettiåra og fram til ml-rørsla? Er det nokon samanheng mellom den kulturradikale krinsen foreldra stod i, og revolusjonsdyrkinga i AKP (m-l)?

Dette er konsekvensrike spørsmål for all forståing av politikk til venstre, i Noreg til liks med verda elles. Før vi dukkar ned i dei, lat oss fyrst minne om at Solheim ikkje er åleine om å søke svar. Jorun Solheim står i ein namngjeten tradisjon: oppgjeret med kommunismen.

Solheim streifar så vidt Labour-politikaren Richard Crossman og Arthur Koestler og antologien deira The God that Failed (1949). Det var eit skrift som trefte opinionen godt i innleiingsfasen av den kalde krigen. Boka dreier seg om skiljet mellom tru og fornuft i forminga av politisk identitet. Eller irrasjonalitetens marsj i menneskelivet, om du vil. Tekstsamlinga vart straks ein klassikar, vel verd å lese i dag òg, i ei tid med fanatiske religionar, konspirasjonsteoriar alle vegar, vitskapsforakt og autoritære politiske haldningar på frammarsj ute og heime.

Antologien kom til etter ein heftig krangel mellom Crossman og Koestler om synet på kommunismen. Koestler hadde sett seg lei på dei unnfallande, naive britiske sosialistane som ikkje skjøna kva fare den sovjetiske kommunismen representerte. (Nett som George Orwell, som skreiv 1984 (1950), retta mot den ukritiske Stalin-ovundringa i England i førtiåra.)

Koestler var lei av å høyre at dei britiske sosialistane ikkje ville ha ekskommunistar som vener. «Når alt kjem til alt, er det berre vi ekskommunistar som veit kva dette dreier seg om», sa han til Crossman.

Kommunisme var for Koestler eit trusspørsmål. Ein får ikkje ei tru av logisk overtyding, sa han. «Fornufta kan forsvara ei trushandling, men fyrst etter at handlinga har funne stad.»

Koestler skreiv seg inn i selskapet til dei fråfalne med ord som dette: «Eg gjekk til kommunismen som ein går til ei frisk kjelde, og eg forlét kommunismen som ein som kravlar seg opp av ei forgifta elv full av vrakgods frå flaumråka byar og lik av drukna menneske.»

Koestler tolka sin eigen veg inn i kommunismen som uttrykk for eit sakn. Han såg etter eit fast haldepunkt, ei tru, i eit samfunn i oppløysing, eit Europa i trettiåra, nedbrote av fascistisk frammarsj og krise i kapitalismen.

Skildringa av eigen veg ut or det tyske kommunistpartiet (etter Molotov-Ribbentrop-pakta i 1939) og om lygna, om den «dialektiske» tenkinga som effektivt sperra mot røyndomen, om tømming av alle omgrep for å få dei til å passe til partilina, om betonghard disiplin og løynd – alt dette er blitt klassiske punkt i oppgjeret med kommunismen.

Solheim er ikkje like hard i klypa i ordbruken som Koestler, men det er i denne tradisjonen ho står. Også ho ser venstrehistoria innanfrå og ønsker å avdekke mønster i måten den norske venstresida har tenkt om verda på. Å vere i dette selskapet er slett ikkje så ille.

Det fyrste spørsmålet som melder seg, er kva tilhøve det er mellom den norske kulturradikalismen og AKP (m-l).

Solheim strekar under at i radikalismen hjå foreldra hennar, vart det tradisjonelle midtpunktet i den kulturradikale arven frå Krog, Hoel og (den unge) Øverland, dempa ned, nemleg kritikken av religion og opprøret mot bigott seksualmoral. Inn kom i staden ein djup skepsis til USA og ei klårare sosialistisk idéforankring, sjølv om også religionskritikken og skepsisen til borgarleg hykleri i seksualspørsmål flytta med.

Foreldra vart venstreorienterte sosialistar. Dei var mot eit Arbeidarparti som meir og meir vende seg i Nato-retning og bort frå ei sosialistisk omdanning av samfunnet. Dei fleste i krinsen deira stod klart på demokratiets grunn, sjølv om nokre hadde vore kommunistar.

Her går det ei djup renne mellom den kulturradikale tradisjonen og den ‘vitskaplege’ marxismen til AKP (m-l). Venstresosialistane frå miljøet kring familien til Jorun Solheim ynskte ei gjennomgåande demokratisering av det parlamentariske demokratiet gjennom til dømes djupare folkevald kontroll med økonomien. Korleis dette skulle organiserast, vart uklårt. Og dei var liberale i synet på kjønnslivet, skarpt i strid med den stalinistiske puritanismen til ml-arane.

I ljos av desse djupe skilja: Kva har då dei kulturradikale tradisjonane og AKP (m-l) felles?

Eit sentral punkt i Solheims framstilling er kor sterkt begge desse miljøa trudde. Det galt også henne sjølv.

Her ser ho ein naboskap mellom kulturradikalismen og AKP (m-l). Ikkje tru i religiøs tyding, men tru på eigne politiske overtydingar. Alle trudde intenst. Om det var eit empirisk grunnlag for samfunnsanalysane, var det henta frå Marx og Lenin. Men ei gjennomgåande kritisk handsaming av denne arven var det lite av. Synet på Stalin var eit verkande sår i begge leirane.

Som ved all tru fekk denne mentaliteten utslag i ei klår sinnelagsetisk politikkhaldning. At viljen var rein, var hovudsaka. Det fekk til fylgje at folk vart definerte etter denne trua, ja, heile mennesket vart sett ut frå denne trustilknytinga. Og når argumenta var baserte på tru, ikkje røynsle, var det ikkje mogleg å diskutere seg fram til ei sams tolking av den ytre verda. Difor var kompromiss utenkjelege.

Her er det ei interessant overlapping mellom den identitetspolitikken vi ser i dag, og dei historiske mentalitetsmønstera Solheim rissar opp.

Identitetspolitikk er å skjøne menneska ut frå korleis dei kjenner seg sjølv, kven «dei er». Det avgjerande er med andre ord ikkje kva du gjer, men kven du er. Dette gjer at alle argument prellar av, for du diskuterer ikkje med identitet. Ein vil ikkje og kan ikkje skifte identitet, slik ein kan (og bør) skifte meiningar i ljos av ny innsikt.

Denne identiteten, som sit langt nede i personlegdomen, er ikkje så lett å endre. Dess sterkare du trur, dess vanskelegare er det å føre ein roleg debatt om saker. Du forsvarar ikkje primært interesser av sosial og økonomisk art – på desse områda er det lettare å finne kompromiss. (Difor er slike «brødspørsmål» betre eigna å hanskast med i demokrati.)

Nei, når du sjølv meiner du står for «det gode», ja, er sjølve sinnbiletet på godleik, er det lett å ty til svikarstempelet.

Nedanfor skal eg syne korleis Jorun Solheim syner at Aksel Sandemose går i denne fella.

Men fyrst ein personleg referanse. Solheim nemner min kritikk av totalitære tenkemåtar. Ho seier eg tek feil når ho meiner eg skreiv at «ml-arane dyrka og låg under det totalitære». (Det er litt uklart kva ho meir presist meiner med «det totalitære» her.) Dette gjev meg høve til å klargjere: Det som står i fokus her, er kva som dreiv (relativt) høgt utdanna norske ungdomar inn i ei diktaturdyrkande sekt av asiatisk inspirasjon, i eit land utan kriser av betyding.

Eg trur ikkje at ml-arane i og for seg ynskte eit totalitært samfunn, med politistatlege metodar og den valdsbruken det ville innebere. Men dei tenkte rett og slett ikkje gjennom kva deira eiga omfamning av «den gode viljen» ville føre til, nemleg ein eittpartistat med sensur og undertrykking og venteleg mord. (Folk som står på «det gode»s side, drep som kjent med det beste samvit; idealistar er som kjent dei verste.)

Ml-arane såg ikkje, eller ville ikkje sjå, eller undervurderte konsekvensane av den «indre jubelen» deira for revolusjonen. Kva denne jubelen har ført til, er jo soga full av døme på.

I denne verdstolkinga er kommunismen alltid kapitalismen moralsk overlegen. Difor er det lett å grunngje alle tiltak som svekkjer kapitalismen. Den jesuittiske moralen om at måla heilagar midla, ligg difor freistande nær.

Det finst inga orsaking for naivitet andsynes konsekvensane av ein slik moral: GULag i tilfellet Stalin, Maos «Det store spranget» og dødsmarkene og torturfengselet Tuol Sleng, S-21, under Pol Pot. Ml-arane kunne ikkje skulde på manglande kunnskap. Robert Conquests Den store terror, om terroren under Stalin, kom på norsk i 1969. Og den som ikkje søkjer kunnskap i så viktige spørsmål, gjer seg sjølv til ein medskuldig.

Desse poenga ligg innbakte også i Solheims tekst, indirekte. Ml-arane ynskte ikkje «det totalitære» per se. Eit totalitært diktatur ville likevel bli konsekvensen av samfunnssynet deira.

Under den store ml-debatten i Dagbladet sommaren 2003 støytte eg på haldningar av det mest naive slaget på dette punktet. Mange kom til meg og sa at dei ville ha revolusjon, men ikkje skade nokon. Dei stod jo for «det gode». Eventuell valdsbruk ville vere avhengig av kva «borgarskapet» ville gjere, konfrontert med revolusjonen nedanfrå.

Altså: Det var ikkje ml-arane som ville verte valdelege her, men motstandarane. Vi såg ei antiseptisk-abstrakt haldning til vald som minner sterkt om Georges Sorel, som i Tanker om vold (Réflexions sur la violence (1908)) strekte kjølen til europeisk fascisme.

Nei, det var ikkje «forelsking i diktaturet» som dreiv ml-arane. Det var «den indre jubelen» som dreiv dei, lengten etter den store utopien om ei verd utan undertrykking, ei verd for det frie mennesket utan utbytting (les: kapitalisme).

Men kva sa ikkje Novalis? Den som vil skape eit paradis på jord, skaper eit helvete. Utopiar er invitasjon til rettferdig harme og vald.

Vi står altså andsynes eit klassisk døme på pervertert idealisme. Kommunismen var i utgangspunktet ein appell til rasjonalitet, idealitet, ueigennytte, sjølvoppofring og «det gode». Det var difor det var så sjelenedbrytande å trø ut av partiet à la Koestler. Skal ein skjøne appellen frå totalitære tenkjemåtar, er det viktig å ta høgd for denne romantiske draumen om «det gode».

Utan å vilje brunskvette er det relevant å peike på parallellar til nazismen. Nazismen var ikkje i utgangspunktet ein appell til råskap, men til usjølvisk åtferd, fedrelandskjærleik, reinskap og idealisme. Mentale trekk i nær slektskap med kommunismen. For å realisere desse verdiane vart det «naudsynt» å drepe til dømes jødar, drive fram holocaust, eller, i Stalins tilfelle, GULag og den store terroren, for ikkje å tale om Pol Pots marerittregime.

Solheim gjev oss eit avslørande døme på den debattstilen som følgde av dyrkinga av «den gode viljen». Aksel Sandemose (1952) hadde lese Koestlers sjølvoppgjer i The God that Failed. Men han gjekk ikkje inn på kva Koestler konkret sa om den kommunistiske tenkemåten, eller den eksistensielle freistinga som kommunismen baud på. I staden vart Sandemose ståande ved motiva til Koestler. «Han får mannen til å verke som ein lettkjøpt opportunist, ein som snur kappa etter vinden. (...) Innlegget osar av forakt.» Han vart ein svikar, skriv Solheim. Koestler hadde selt seg til USA-imperialismen. Då var saka avslutta. Det var det.

Banaliserande, sjølvsagt – og eit brot med alle normer for sakleg ordskifte, seier vi no. Men nett denne måten (ikkje) å tenkje på, var særs vanleg og er det også i dag. Å tenkje slik gjer ærleg kommunikasjon nærast umogeleg.

Her er vi altså ved Solheims nykel til å forstå både foreldras og hennar eigen veg inn i AKP (m-l), same kva for skilnader det elles var mellom desse posisjonane: «den gode viljen».

Drøftinga hennar av desse dilemmaa er av største interesse fordi ho opnar ein inngang til å forstå mykje autoritær og fanatiserande tenking i politikk og religion i våre dagar òg. Her er ein nykel til å skjøne den indre drivkrafta til lengten etter «Den store løysinga».

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Bjørknes Høyskole i Oslo og fast skribent i Dag og Tid.

Framhald neste veke