Fyra femtio och noll. Fröken Ur har halde det gåande sidan 1916 og snakkar sakte. Sveriges Radio bruker henne til å minne om kva som skal skje om ti minutt. Det er Dagen H, og mellom klokka 01.00 og 06.00 har berre drosjar, bussar og andre i teneste lov til å køyre – og syklistar. Gule vegstriper skal bli kvite, over natta kjem 360.000 nye trafikkskilt opp. Frå før minner 130.000 skilt om endringa, og dei fleste bilistane har ein lapp på dashbordet.

No når klokka er ti på fem, skal dei stoppe på venstre sida av vegen og etter ein kort stopp køyre sakte over til høgre sida og vente der. Fem noll och noll. «Ni har hört att klockan er fem. Sverige har fått högertrafik», kunngjer Sveriges Radio. Sakte glir trafikken i gang att, på Kungsgatan og Sveavägen i Stockholm, langs gater og vegar landet over.

Dette er ei svært stor endring av vårt daglege tilvære, vår kvardag, seier kommunikasjonsministeren i ein kort radiotale frå Riksdagen eit lite minutt seinare. Han legg vekt på at dette er eit tiltak for å gjere trafikken tryggare, men stoppar ikkje der. «Denna vår inneboende tveksamhet mot en genomgripande förändring av vår dagliga trafikmiljö har fått ge vika för en rationell internationalism», seier kommunikasjonsministeren. Han heiter Olof Palme.

Det kunne ha blitt kaos, men var ein suksess frå første morgon. Så godt som alle dei 8000 bussane i landet har rattet på høgre sida, men ni av ti privatbilar har det på venstre sida, og det lettar overgangen. Kan nokon forstå at det svenske folket var med på ein revolusjon for nokre timar sidan? spør Palme ut på føremiddagen.

Sverige blei som land flest. I Danmark har det vore høgrekøyring sidan 1685, i Noreg sidan 1793 og i Finland sidan 1858, medan Sverige innførte venstrekøyring i 1734. Den 26. mai 1968 har Island sin H-dagurinn. Eit halvt hundreår seinare køyrer to av tre bilar i verda på høgre sida.

Eit samfunn må vere godt organisert for å greie noko slikt. Svenske sosialdemokratar tok gjerne eigedomsretten til den samfunnsforma som frå 1980-åra blei heitande den nordiske modellen. Over tid har alle ansvarlege parti i dei nordiske landa føresett den grunnstrukturen med sine vesentlege liberale element. Modellen blei raffinert i andre halvdel av 1900-talet, noko ulikt frå land til land. I Sverige gjekk ein meir i retning av det kategoriske, i Danmark og Noreg meir mot det fleksible. Dagen H, med minst 100.000 frivillige og eit stramt samarbeid mellom stat og borgar, kan kallast det ultimate dømet på styrken i den nordiske modellen.

Ein sterk talsmann for denne modellen er Olof Palme. Han blir den mest fritalande og kritiske statsministeren i Vest-Europa og er særleg tydeleg om krigen i Vietnam og livsvilkåra i den tredje verda. «Det är en illusion att tro att man kan möta krav på social rättvisa med våld och militära maktmedel», seier han i ein stor tale i Gävle 30. juli 1965, fire månader før han blir kommunikasjonsminister.

Det han seier no og i år etter år, vekkjer sterke reaksjonar i miljø som står utanfor den nordiske modellen. Ein vinterkveld kjem eit ektepar ut frå biografen Grand på Sveavägen i Stockholm. Dei seier farvel til barna sine og går nedover Sveavägen på høgre sida, kryssar over og nærmar seg krysset Tunnelgatan/Sveavägen. Brått kjem ein mørkkledd mann bakfrå denne fredagskvelden 28. februar 1986. Kva klokka er, kan seiast sikkert, for Fröken Ur er kopla til alarmsentralen. Tjugotre tjugoett och trettio.

Ottar Grepstad

Ottar Grepstad er forfattar og språk- og litteraturvitar.

Redigert utdrag frå 1900-talet, Samlaget 2020

Neste veke: Eit sjølvbestemt liv (1982)