«La France n’a pas perdu la guerre, la France a seulement perdu une bataille.»

Frankrike har ikkje tapt krigen, Frankrike har berre tapt eit slag. For denne krigen er ein verdskrig.

Desse eldande orda er for alltid knytte til Charles (André-Marie-Joseph) de Gaulle. I talen over BBC 18. juni for 80 år sidan talar han om verdskrigen og om den franske motstandsflamma som aldri vil slokne. At Frankrike berre har tapt eit slag, ikkje krigen, er ei formulering som kom med på plakaten som vart spreidd etterpå.

Dette var eit definerande moment i det moderne Frankrikes historie. 80 er gått er gått sidan Charles de Gaulle definerte Frankrikes motstandskamp over BBC; 50 år sidan han gjekk bort, og 130 år sidan han vart fødd i Lille.

I BBCs nyhendesendingar 18. juni i år vart talen på dagen minna medan flya dundra over Buckingham Palace og lét fargane til trikoloren fylla himmelen. «Sjeldan har nokon spelt så briljant med så svake kort», sa BBC-kommentatoren.

I memoarane sine stemde de Gaulle i sjølv: «Eg hadde ingen troppar, ingen gendarmar, ingen funksjonærar, ingen bankkonti, ingen midlar til å bli høyrt.»

Ja, de Gaulle vart den overraskande motstandsherolden. «Eg har ein viss idé om Frankrike», sa han i memoarane sine. «C’est la gloire.» Det vart programmet hans. Kritikarane seier det nærma seg ein religion.

Dette programmet gjorde ikkje livet lett for den halsstarrige generalen. Og heller ikkje for venene hans, især Churchill. President Macron kom sjølvsagt til London for å leggja ned krans ved statuen av forgjengaren. Men han dvelte ikkje ved dei svake korta generalen hadde i 1940.

De Gaulle hadde ei stolt krigsteneste bak seg. Han vart uteksaminert frå krigsskulen Saint-Cyr i 1913, kjempa ved Verdun, vart såra tre gonger og tilbringa to år og åtte månader i tysk krigsfangenskap. (Han freista rømma fem gonger.)

6. juni 1940, like før nederlaget, vart de Gaulle utnemnd til brigadegeneral og nokre dagar seinare til mellombels understatssekretær i Krigsdepartementet. Ein brigadegeneral ber berre to stjerner. Det heldt de Gaulle seg til heile livet.

Men utgangspunktet var svakt. Winston Churchill var mannen som såg ei von i den unge offiseren etter ein god krigsinnsats i 4. tankdivisjon mot tysk panser. De Gaulles stridsvogner var av dei få som vann slag mot Wehrmacht.

I dei tunge junidagane i 1940 var regjeringa Reynaud på flukt, defaitismen stod tett. Kapitulasjonen kom kort tid etter, og Philippe Pétain fekk regjeringsansvaret – lovformeleg.

Då hadde de Gaulle alt vore fleire gonger i England for å be britane om hjelp, især jagarfly. Men Churchill ville ikkje ofra Spitfire-flya sine; han kjende at dei ville bli gode å ha den komande sumaren mot Luftwaffes Heinkel- og Messerschmitt-fly. Han fekk rett. Spitfires var med på å berga England.

17. juni flaug de Gaulle til London på initiativ av Reynaud, og den 18. talte han og snudde soga. Då var det usikkert om kona Yvonne og borna ville koma over. Ho fekk så vidt plass i den eine av dei to siste båtane frå Brest over kanalen. Båten dei ikkje fekk plass i, vart torpedert. Churchill sende ut eit av dei tre sjøflya britane disponerte for å hente de Gaulle-familien. Det kom ikkje attende. Det var madame de Gaulle sjølv som bestemte seg til å dra frå det krigsherja landet, utan å vita kor Charles var.

De Gaulle hadde publisert framlegg om ei drastisk omlegging av forsvaret i Frankrike, frå statiske grensefort av Maginot Line-typen til ein rørleg panserstrategi. De Gaulle såg at skyttargravskrigen i fyrste verdskrigen ikkje ville koma att.

Framlegga til ny strategi kom i boka Vers l’armée du métier (1934). Der slo han til lyd for ein moderne profesjonell hær, mekanisert og mobil. Boka vart dedisert Pétain, mentoren hans. Ein mann som vart dømd til døden i 1945 for kollaborasjonsregimet i Vichy, men som de Gaulle gav nåde på grunn av alder. Historia går av og til i ring.

Generalen braut seg veg inn i historia ved hjelp av det franske språket og det jødane kallar chutzpah, gudbenåda frekkheit. Dette skulle syna seg å bli eit varemerke.

Eg sat sjølv i ei stove utanfor Bourges sumaren 1967, i lag med ein ven, og såg de Gaulle lyfta armane og ropa ut «Vive le Québec libre!» på fjernsynet. Me skjøna med ein gong at den kanadiske statsministeren ville reagere. Men vertane våre meinte det var i orden. Kva ville dei ha sagt om ein italiensk politikar hadde kome til Ajaccio og slege til med «Vive la Corse libre!»?

For så vidt liknar de Gaulle på stridsbroren sin, Churchill: Begge sende morsmåla sine i krigen. Men de Gaulle skreiv sine litterært storslåtte krigserindringar åleine, med hand, i heimen sin i Colombey-les-Deux-Églises, ikkje med eit koppel av sekretærar. Dei skreiv ikkje så lite av Churchills sjølvbiografi, veit vi no, forkledd som verdssoge, som dei respektlause seier.

De Gaulles memoarar står i dag på mange franske gymnaspensum. Siste bandet var ikkje klårt før etter at han kom tilbake til makta i 1958.

Innleiinga er som ein lyrisk høgsong til la France éternelle, det evige Frankrike. Generalen kjenner seg i einsam dialog med sjølve Frankrike. Som han sa i samtalane med André Malraux like før han døydde: «Frankrike er sjela i kristendomen; i dag kan vi kalla det sjela i den europeiske sivilisasjonen».

Utanrikspolitisk køyrde han ei einsam line ut frå grandeur: Han trekte Frankrike ut av den sameinte kommandostrukturen til Nato, heldt ved like dei franske atomvåpena og nekta britisk medlemskap i EEC i 1963. (Dette stogga den norske debatten om medlemskap.)

I dag, etter Brexit, kan vi sjå at generalen såg noko klårt i Det sameinte kongeriket: britane høyrde ikkje heime i EEC. De Gaulle stod for «Europa av nasjonar». Macron står i dag langt frå denne visjonen, tydeleggjort no seinast då han la opp redningsplanen i EU for koronaråka Sør-Europa med Angela Merkel.

Då den nesten to meter lange motstandshelten gjekk udekt inn mot Notre Dame-katedralen 26. august 1944, var tyske troppar ikkje langt unna, men de Gaulle var urokkeleg: «Den kula som råkar meg, er bestemt av Forsynet». (Hitler hadde elles det same synet på dei overordna maktene, som han meinte hadde berga han under attentatet 20. juli 1944.)

Tilhøvet til USA var vanskeleg heile krigen. Franklin D. Roosevelt kalla de Gaulle «eit monster» og meinte han mangla totalt demokratisk legitimitet og ville bli diktator. (Dette var aldri aktuelt, kommentaren var ei avspegling av amerikansk fåkunne.) Roosevelt heldt de Gaulle borte frå alle dei viktige konferansane – Casablanca, Teheran, Jalta.

De Gaulle hadde eit brutalt drag i karakteren sin. Han hadde ikkje eitt forsonande ord til den millionen av lokale svartføter som vart rykte opp or den heimlege jorda og måtte reisa til Frankrike – heller ikkje noko offentleg medkjensle med dei mange algeriarane som hadde tenesteggjort i den franske armeen, og som vart massakrerte av FLN (den algeriske frigjeringsfronten) etterpå.

De Gaulle var òg ein meister i omgåande retorikk: Til dei titusenvis av fransk-algeriarar på massemøte etter gjenkomsten i 1958, dei som trudde han ville garantera eit fransk Algerie, sa han berre: «Eg har forstått dykk.» Han såg at fransk politikk var blokkert av Algerie-spørsmålet og skjøna fort at knuten måtte skjærast over. Han stod då på drapslista til den hemmelege militære organisasjonen for fransk-algeriarane, OAS. Dei som har sett filmen Sjakalen, veit kva det stod om.

På veg frå Elysée til Colombey i ein av dei elegante Citroën DS-ane med pneumatisk-hydraulisk fjøring, blokkerte OAS vegen. Frå fortauet slo kulene frå maskinpistolane inn over hovudet til de Gaulle, som sat roleg i baksetet og spurde: «Kvifor skyt ikkje mine menn?» Madame Yvonne heiv seg ned på golvet.

OAS hadde forrekna seg. Dei skaut ned framhjula, men ein Citroën DS kunne halda fram på tre hjul. Sjåføren kasta bilen rundt sperringane, skar seg lynraskt fram i kuleregnet – og berga presidenten.

Attentatmennene vart tekne og fekk dødsdom. Tre vart til sist benåda, den fremste, Jean Bastien-Thiry, søkte om nåde. Det vart avvist med orda: «Ein skyt ikkje på kvinner.» Thiery møtte eksekusjonspelotongen.

De Gaulle var den fyrste til å spreia illusjonen om det sameinte folket der alle var med i La Résistance. Det måtte utanlandske historikarar – Robert Paxton og Michael Marrus – til for å punktere dette sjølvbiletet (i Vichy France og Vichy and the Jews). Dei etterlét inga tvil om djupna i kollaborasjonen under Pétain.

Vichy samarbeidde breitt med Hitler. (7000 jødar vart deporterte.) Men lat oss ikkje gløyma kva dei hemmelege motstandsrørsla fekk til: 486 aksjonar mot jernbaneliner etter D-dagen. Rommels viktigaste panserdivisjon, «Das Reich», med 15.000 mann og 209 tanks, brukte 70 dagar på å nå atlanterhavskysten, fordi linene var sprengde bort. General Patton sa at han ikkje kunne ha rykt så fort fram utan motstandsrørsla.

Tilhøvet mellom franskmannen og Churchill vart òg ytst heftig. Churchill sa at av alle krossa han hadde bore, var Lorraine-korset (de Gaulles symbol) «det tyngste». Det kneisar no over grava hans i Colombey. Der ligg han ved sida av kona Yvonne og barnet deira, Anne.

De Gaulle og Churchill var begge for store for dei nasjonale æresmausolea, Pantheon og Westminster Abbey. Begge er difor gravlagde i landsbyane sine, Colombey og Bladon i Oxfordshire. Paradoksal blygsle, kan ein seia.

Etter kvart kom mange til generalen i London. Ein av dei som kom, var juristen og menneskerettstenkjaren René Cassin (Nobelprisen 1968). Det var Cassin som overtydde de Gaulle om demokratiet.

Generalen, ein praktiserande katolikk, hadde bonapartistiske drag (sjølv om han lika dårleg å bli samanlikna med Napoleon, mest Napoleon III). De Gaulle var ingen ven av partivesenet. Det var difor han gjekk av i 1946, i protest mot grunnlova til den fjerde republikken (1946–1958).

Generalen kalla republikken «eit partiregime» som ville verta ustabilt. Han fekk rett i det. Då han heldt folkerøysting 28. september 1958 om den nye presidentleidde forfatninga for den femte republikken, vart det meir enn 80 prosent fleirtal. Kritikarane sa at det dreidde seg om eit «permanent statskupp».

De Gaulle hadde den sjeldne æra å bli dømd til døden in absentia av ein militærdomstol 2. august 1940 – for å ha desertert. Han som stod bak og dømde han som landsforrædar, var førebiletet, Pétain. Historia går av og til i ring i lagnadsfellesskap, som sagt.

I fransk presse no i jubileumsåret kan vi spora ambivalens. De Gaulle var jo ikkje så lett å plassera politisk. Han var sterkt antikommunistisk, men klår på at staten hadde ei sterk rolle å spela i økonomien. Og han utsletta den tyskvenlege pressa i 1945. Participation var yndlingsslagordet hans. Og han gav kvinnene røysterett.

Han fekk til mykje: frå nærast ingenting til fast sete i Tryggingsrådet, fransk sektor i det slagne Tyskland og plass ved kapitulasjonsseremoniane i Karlshorst 8. mai 1945.

Sommaren 1966 køyrde eg og ein ven gjennom Sovjetunionen frå Leningrad og Moskva til Tbilisi og Odessa i ein gamal kjær 2CV. De Gaulle var på statsvitjing den sumaren. Vi kom oss litt seint ut frå Moskva, og fekk beskjed om å halde godt ut til høgre på bulevarden ut frå Kreml, fordi de Gaulle var på veg inn med fylgjet sitt. Dette var ein eineståande sjanse, tenkte vi. Vi rulla opp kalesja på 2CV-en, og eg – lett teatralsk som vanleg – stod opp og helsa massane på gymnas-fransk: «Vive la co-operation entre la France et l’Union sovietique!»

Folket langsetter vegen ropa, lo og skjøna oss. Ei storslagen stund! Vårt bidrag til fredeleg sameksistens.

Vive la Republique!

Bernt Hagtvet

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Bjørknes Høyskole i Oslo og professor emeritus ved Universitetet i Oslo.