Søndag kveld 29. april fekk Adolf Hitler vite at Benito Mussolini var død, avretta dagen før lengst nord i Italia, nær grensa til Sveits. Den tyske føraren forstod endeleg teikninga og la til rette for sin eigen utgang av nederlaget. Måndag om lag klokka 15.30 gjekk han inn i leilegheita i bunkeren i Berlin saman med Eva Braun. Ho beit over ampullen med cyanid, han trekte av sin Walther PPK 7,65 i munnen.

Tysdag kveld 1. mai sit 24 år gamle Karl Lehmann ved radiomottakaren med hovudtelefonar som vanleg. I utkanten av den vesle byen Reading vest for London, i Caversham Park, følgjer han med på dei tyske radiosendingane. Dei jødiske foreldra Walter og Edith sende Karl og den yngre broren Georg til England i 1936 for å berge dei unna forfølgingane og flyktar sjølve seinare til USA. Saman med om lag tusen andre arbeider Karl ved BBC Monitoring. Det han fangar opp av viktige meldingar, blir omsett og rapportert til britiske styresmakter.

Klokka 21.30 lyttar Lehmann på Reichssender Hamburg, ein av stasjonane til Großdeutscher Rundfunk, på 904 MHz. Då avbryt stasjonen programmet og varslar at det snart kjem «ei alvorleg og viktig melding». Etterpå spelar Hamburg utdrag frå fleire operaer av Richard Wagner og den sakte satsen frå Anton Bruckners sjuande symfoni i E-dur.

Klokka 22.20 kjem det. Som det siste statsoverhovudet i Det tredje riket les storadmiral, no president, Karl Dönitz kunngjeringa. Der Führer har i ettermiddag falle i rikskanselliet, seier Dönitz, medan han i spissen for troppane sine kjempa mot bolsjevismen og for Das Reich heilt til det siste.

«Vi var dei første i Storbritannia som høyrde kunngjeringa», fortalde Karl Lehmann seinare. «Heile bygningen jubla. Vi forstod kva dette innebar, at krigen var over. No kunne eg få sjå att foreldra mine.»

Av dei tusen ved BBC Monitoring passa 40 på dei tyske sendingane. «Hitler var vanskeleg å omsetje», fortel Lehmann i 2018. «Han var forferdeleg til å skrive, og når du las talane hans, gjorde dei ikkje inntrykk i det heile. Noko heilt anna var det å høyre han tale. Hitler stolte på talekunsten sin.»

Den som omset kunngjeringa denne maikvelden, er Ernst H. Gombrich, også han jøde. Han kom frå Wien til England i 1936. Året før debuterte han som forfattar med Eine kurze Weltgeschichte für junge Leser. Det blir den einaste boka han skriv på tysk. Med si stygge handskrift skriblar han ned teksten på lappar for at det skal gå fort. Så ringjer han statsminister Winston Churchill. Josef Stalin har alt visst det i 18 timar.

Tysdag 1. mai er to seinare nøkkelpersonar i Berlins historie i kvar sine land. Walter Ulbricht, 51, kjem tilbake frå eksil i Moskva for å byggje opp att tysk sjølvstyre i Berlin, som han seier. Same kvelden er Willy Brandt, 31, på eit møte for emigrantgrupper i Stockholm. Frå talarstolen fortel han siste nytt frå bunkeren i Berlin. «Det var ikke noe bifall, ingen jubel», skriv han seinare.

Vel sju timar etter at Hitler døydde, klokka 22.40, vaia det sovjetrussiske flagget over Riksdagen i Berlin. Onsdag 2. mai kjem den russiske fotografen Jevgenij Khaldei dit med eit stort flagg som onkelen hans har sydd. Han treffer på tre soldatar og får dei med opp på taket. Der held meinig Aleksej Kovalev frå Kiev flaggstonga, og Khaldei får sitt ikoniske foto. Magasinet Ogoniok i Moskva publiserer biletet 13. mai, lett retusjert for å skjule at ein av soldatane har to klokker på armen. Det er strengt forbode for soldatar å ta noko frå dei døde.

Ottar Grepstad

Ottar Grepstad er forfattar og språk- og litteraturvitar.

Redigert utdrag frå 1900-talet, Samlaget 2020

Neste veke: På blankt papir (1957)