Sommarfugleffektar i Middelhavets Moskva

LIMASSOL: Det finst ein by på sørsida av Kypros som er full av russarar og ukrainarar. Der forstår ein «kypros­problemet» i lys av Ukraina-krigen, og omvendt.

Ein appelsin losna frå ei grein og trilla ut i bassenget. Der snurra han rundt sin eigen akse, som om han kava mot dei nye omstenda, før han gav seg over, stilna og blei liggande å duppe, som ein solbrend sexturist. Den raske ferda frå å vere «frukt på grein» til «ført på villspor av krefter større enn seg sjølv» til «forsona med ny skjebne som søppel» levandegjorde appelsinen. Brått såg han menneskeleg ut.

Eg sat ved vindauget i eit shabby hotell på hjørnet av Persefonis-gata og såg uvêret herje i palmane. Det regna på svømmebassenget og den tragikomiske appelsinen. Heisen i lobbyen laga gnistrelydar. I tåka kunne eg ane Middelhavet, og der ute i dei omstridde farvatna lynte det mellom tankskipa. Då det letta, rista eg av meg ei pretensiøs freisting til å skrive ein eksegese om koplingar mellom frukt og fall, frå oldtidsmytane, via Bibelen og populærkulturen, til eiga levd erfaring. Eg vende meg vekk frå teoriane om dei alt fortalde forteljingane, tilbake mot teikna som tilsynelatande er mindre tukla med, dei som er domenet til journalisten, ikkje akademikaren. Eg gjekk Limassol på tvers, for liksom å forankre meg i den materielle røynda og historia slik ho ser ut til å utspele seg der. Først som tragedie, så som farse, så som meiningslaus kritikk.

Limassolograd eller Middelhavets Moskva, blir han ofte kalla, den nyrike byen på den gresk-kypriotiske sørsida av Kypros, der éin av fem er russarar. Stemninga var verkeleg påtakeleg russisk langs stripa, med pelsforretningar og diamantar i butikkvindauga og open fattigdom i etasjane over. Overalt stod skjelett av halvbygde hotellkompleks. Dei ferdigbygde hadde episke og mytiske namn som Odysseia, Ajax Hotel, Royal Appolonia og Olympic Residence. Eitt gjorde det enkelt for seg og heitte berre Symbol.

Så lenge ein har skrive forteljingar i det som skulle bli Europa, har ein skrive om konfliktar i Aust-Middelhavet, mellom det som skulle bli Hellas og det som skulle bli Tyrkia, ofte med Kypros i rolla som ein halvmytologisert trofé. I byrjinga av litteraturhistoria var Kypros – oppkalla etter gudinna for venleik og kjærleik, Afrodite, også kjend som Venus, mindre kjend som Kypris – rik på kopar, eit mineral som skulle tiltrekke seg først mykenske grekarar, så assyrarar, så egyptarar og persarar, til Alexander den store la øya under seg i 333 f.Kr. Alexander elska Iliaden – Homers epos om krigens sorg og kraft – og skal alltid ha hatt det på innerlomma når han kriga, og under puta når han sov. Ein kan sjå for seg at diktet på den måten bidrog til å forme europakartet.

Persefonis-gata, oppkalla etter dotter til vårgudinna i gresk mytologi som blei bortført av Hades til dødsriket og for alltid låst til vende attende dit, fordi ho blei lurt av ein tragisk frukt.

I dag er Kypros rik på olje og gass, med eit enormt urealisert potensial på sokkelen, noko som gjer øya interessant for stormakter flest. Gjennom ei ordning som fram til nyleg lét folk kjøpe kypriotiske pass for to og ein halv million euro i eigedomsinvesteringar, blei Kypros òg rik på global finanselite, særleg russiske oligarkar. Landet i seg sjølv er ikkje spesielt rikt, men her er og har alltid vore ei sterk gjennomstrøyming av pengar, krefter og problem frå andre stader. Kunne Kypros på sikt bli åstad for ein slags ny europeisk krig? Kunne ein tenke seg at om den perfekte stormen av tilsynelatande uavhengige hendingar skulle inntreffe, så kunne den urgamle, fastlåste konflikten mellom gresk-kypriotane og tyrkisk-kypriotane på øya igjen få vind i segla?

Sanksjonane mot Russland hadde forplanta seg raskt i den kypriotiske økonomien. Kypriotar var difor meir skeptiske til dei økonomiske sanksjonane enn folk i resten av EU, sjølv om landet offisielt stod på Ukraina si side og tok imot mange flyktningar. Finanskrisa hadde råka Kypros vel så hardt som Hellas, og innføringa av euroen hadde vore ei ulukke for øya. I denne situasjonen hadde utanlandske investeringar, særleg russiske investeringar, vore ei redning for den kypriotiske økonomien, der det er ekstremt mykje meir pengar enn bruttonasjonalproduktet i omløp. Til dømes er storparten av den nest største banken i Limassol eigd av World of Tanks, eit spelselskap av unge datanerdar frå Belarus. Eg hadde høyrt eit rykte om at russarar no tok pengar med seg frå Limassol og Larnaca til den ikkje-anerkjende republikken i Nord-Kypros. Dette var i så fall ein av uoverskodeleg mange sommarfugleffektar av Ukraina-krigen. Ryktet fekk støtte av folk eg møtte nord på Kypros, mellom anna ei sibirsk kvinne eg skulle møte i ei badstove i Famagusta, og Anne, ein skotsk pensjonist på tur der med den russiske svigerson sin. Begge kvinnene var der fordi familien var i ferd med å flytte verdiar frå sør til nord. Det kunne verke som om Sør-Kypros blødde russarar over grensa, over den såkalla grøne linja. I fleire år kunne ein altså kjøpe seg eit kypriotisk pass gjennom eigedomsinvesteringar på øya. I 2020 publiserte Al-Jazeera «The Cyprus Papers», ein lekkasje av statsdokument som synte lister over 2500 personar frå 70 ulike land som hadde fått innvilga såkalla gullpass. På lista var kvitsnippkriminelle frå heile verda, aller mest frå Russland, men òg frå Asia, og frå Ukraina.

I 2020 publiserte Al-Jazeera «The Cyprus Papers», ein lekkasje av statsdokument som synte lister over 2500 personar frå 70 land som hadde fått såkalla gullpass. På lista var kvitsnippkriminelle frå heile verda, aller mest frå Russland, men òg frå Asia, og frå Ukraina.

Illustrasjon: Al Jazeera

Lekkasjen avdekte det mange alt mistenkte: For ein ekstra sum utover dei 2,5 millionar euroane kunne også forbrytarar kjøpe pass, og slik bruke øya som ei bakdør inn i den europeiske marknaden. EU-kommisjonen i Brussel var i harnisk og kalla gullpassordninga ein trojansk hest. Dei starta ein rettsprosess mot dei aktuelle aktørane i den kypriotiske regjeringa og sa at dei òg ville ta tak i dei to andre landa i Europa med liknande ordningar: Bulgaria og Malta. Den kypriotiske innanriksministeren avviste det heile. Han sa at lekkasjen var antikypriotisk propaganda regissert av Al-Jazeera, full av forvrengingar av røynda, bedrag og sensasjonalisme.

Eit par månader etter lekkasjen følgde Al-Jazeera opp med ein undercover-videoreportasje. Der avdekte dei nøyaktig korleis ein rik skurk kunne gå fram for å få regjeringa på Kypros til å hjelpe han med å forsvinne og gjenoppstå under nytt namn. I reportasjen gir ein journalist seg ut for å representere ein kinesisk finansmann, Mr. X, dømd til sju år i fengsel for bedrageri, ein dom han ikkje har tenkt å sone. Han har òg pengar å kvitvaske. Finansmannen er oppdikta og namnlaus. Likevel skal det ikkje meir enn denne dekkhistoria og eit par innleiande samtalar med mellommenn til, før journalisten sit til bords med sentrale politikarar og ein tidlegare parlamentspresident som lovar at han skal få både nytt namn og pass mot ein donasjon. I ei av dei mest uhyggelege scenene ser vi på skjult kamera korleis advokaten som sørger for det praktiske kring passforfalskinga, ler når undercoverjournalisten spør om det verkeleg er så enkelt å få endra identiteten til nokon.

«Klart vi kan endre namnet hans», seier advokaten.

«Har de gjort dette før?»

«Sjølvsagt! Dette er Kypros!» seier han og ler høgt og legg ein kameratsleg arm kring skuldrene på journalisten. «The Cyprus Papers» er undercoverjournalistikk på sitt beste: Lekkasjen og reportasjen avslører både dei politiske mekanismane og dei retoriske krumspringa som gjer bestemte former for korrupsjon og maktmisbruk mogleg.

Det byrja regne igjen langs strandlinja. Bakanfor den glitrande muren av oppankra båtar frå heile verda låg Afrodite-feltet, eit kypriotisk gassfelt som aldri har sett meir lukrativt ut enn no, for eit Europa som freistar gjere seg energiuavhengig av Russland. På ein odde som må vere den beste tomta i Limassol, låg ein av øyas to britiske militærbasar. Odden strekte seg sørover i havet, mot Afrika, og rett nord for basen låg eit nonnekloster og ein innsjø som i eit par veker i året – tilfeldigvis akkurat medan eg var på besøk – blir invadert av rosa flamingoar. «Ei slette av soldatar, nonner og flamingoar», sa eg høgt til meg sjølv, og blei litt svimmel. Kanskje er det den store avstanden mellom skrivebordet og slagmarka som gjer at krig kan få verda til å sjå så teikneserieaktig ut. Ein løftar blikket frå bøkene ein vinter tidleg på 2020-talet, ser amerikanarar skyte ned kinesiske spionballongar i havet utanfor North Carolina og verdsleiarar fordele Leopard-tanks i Ramstein. Ein tenker ballongar, Leopard-tanks, Ram-stein, ein tenker tragikomisk appelsin, ein tenker skjelpadda i Othello-land er ei stridsvogn, ein tenker ei slette av soldatar, nonner og flamingoar. Ein tenker som litteratur er notidskrigen uuthaldeleg banal.

I ein fancy klesbutikk ved marinaen møtte eg Elefteria, ei lysande kvinne i femtiåra, med eit breitt, oransjemåla smil. Vi kom i prat då vi begge stod og beundra ei semska kåpe med ein skinnkollasj av ein ryttar til hest på ryggen.

«Perfekt», sa eg på turistgresk.

«Ja. Handlaga», sa ho.

Eg fortalde at eg var komen til Kypros for å tenke noko nytt om mitt eige forhold til konflikt, med øya som ein slags case study. Eg forklarte planen: å skrive éin tekst frå den gresk-kypriotoske sørsida, éin frå den tyrkisk-kypriotiske nordsida, éin tekst frå den FN-kontrollerte buffersona imellom og ein siste frå oldtidsruinane i Pafos, byen som skal ha vore fødestaden til Afrodite, kjærleiksgudinna som forelska seg i ein krigsgud.

«Kva trur du kjem til å skje», spurde eg. «Kan det bryte ut krig her dei næraste åra?»

«Namnet mitt betyr fridom på gresk, eg er Kypros’ svar på USAs fridomsgudinne», svarte ho og poserte med ein løfta knyttneve utan fakkel i, som Limassols Lady Liberty. Ho voks opp i hovudstaden Nicosia, før han blei splitta i to på midten av 70-talet. Elefteria lengta tilbake til Kypros slik Kypros var før delinga, men ho hadde inga von om gjenforeining av sør og nord. Ikkje fordi spliden dei imellom var uoverkomeleg djup, men fordi interesser i andre land gjorde forsoning og gjenforeining umogleg.

«Problemet vårt er ikkje med tyrkisk-kypriotane, men med tyrkarane», sa ho.

«Eller nei, ikkje med tyrkarane heller. Problemet vårt er med Erdogan. Han er rett nok ikkje spesielt populær blant unge tyrkarar. Kanskje vinn han neste val, kanskje ikkje. Taper han, kjem han til å gjere seg til sultan, slik mektige menn som ikkje aksepterer tap, gjer det om dagen. I begge høve ser det mørkt ut for Kypros.»

«Du må sjå like mykje av begge sider av situasjonen vår», sa ho. «I nord kan du bo på fine hotell. Dei er billegare, men mykje betre enn her. Økonomien der oppe er radbrekt, men tyrkarane er framleis mykje betre på serviceindustri enn oss grekarar.»

Eg lova å gjere som ho sa. Men først ville eg intervjue limassolske russarar.

«Dei har ei ny russisk-ortodoks kyrkje», sa Elefteria. «Kanskje du kan prate med folk der.»

Eg slo meg ned i ly for regnet under ei markise utanfor ein kafé i gamlebyen for å google meg fram til kyrkja. Dagens lunsj var enten gresk salat eller russisk borsj. Eg bestilte det siste, i tråd med temaet for dagen, og åt suppa raskt før eg praia ein taxi. Sjåføren, Kostas, sa at Limassol var eit dårleg reisemål. Eg måtte heller dra opp i fjella, til klostera frå verdsarvlista til Unesco. Eg måtte reise dit sakte, sa han, og han skulle køyre meg, for han var ein gamal mann utan hastverk og difor den perfekte guiden til det sanne Kypros. Han tok fram kart, guidebøker, foto. Eg måtte vere i klosteret lenge, insisterte han. Eg måtte ta inn over meg kor mykje meir verkeleg ting var der, på landsbygda. Eg sa at eg ikkje trudde på slike faux-folkelege flosklar om at visse stader liksom er meir autentiske enn andre. Verda er like verkeleg alle plassar. Dubai er like ekte som Toten. Manhattan like ekte som Alabama. Ein militærleir er ikkje meir kunstig enn ei lysning i skogen, og slik eg ser det, er nettopp dette litt av problemet, dette røyndomshierarkiet som folk deler opp erfaring i.

Den russisk-ortodokse kyrkja i Limassol ligg lysande på ei høgd utanfor byen. Kyrkja er flunkande ny og svært påkosta – og stengd.

Kostas og eg kom fram til kyrkja. Ho var der ikkje. Det viste seg at eg hadde gitt han den gamle adressa, i ein forstad i gokk. Vi køyrde vidare i mørkt regn, mellom McMansions i spansk kolonistil. Laksefarga veggar og balustradar ruva dødt over vintergjengrodde svømmebasseng. Omsider openberra kyrkja seg på ei høgd mellom vindaugsviskarane: ei juglete Disney-kulisse av ei kyrkje, demonstrativt inngjerda og stengd, men bada i flaumlys. Eg måtte erkjenne at det hadde vore eit mislykka tokt. Her var det ingen å intervjue. Men heilt mislykka var det kanskje likevel ikkje, for eg hadde fått empirisk belegg for min eigen heimesnikra konspirasjonsteori om at mange av dei russiske etablissementa i byen no var «stengt for oppussing» fordi russarar ikkje ville stille seg lagleg til for konfrontasjon. Dei held hovudet lågt, tenkte eg, i von om at Kypros ikkje skulle slå for hardt ned på pengeflyttinga deira.

Seinare same kveld tok eg buss til Four Seasons, ein berykta møtestad for rike russarar. Sjølve hotellet var «stengt for oppussing», men restauranten var open. Først skjedde det ingenting, så medan eg venta på maten, skreiv eg like greitt ei melding til Arne Treholt – den spiondømde frilansdiplomaten som starta eit finansieringsselskap i Limassol etter at han kom ut frå fengsel – for å spørje om han, som jo hadde ein fot i Russland og ein annan på Kypros, hadde tips til nokon eg burde prate med på øya. Han svara raskt, slik berre ein viss type forfengelege menn av den generasjonen kan svare på merksemd, med ei lang melding som var nesten som ein CV, om alt han hadde oppnådd, og alle dei storpolitiske krisene han åleine hadde føresett. Han var så villig at eg mista interessa; eg utsette å svare. Seinare, då eg kom heim, skulle eg feste ein Post-it-lapp på notatboka der det stod «Hugs å følge opp Treholt!», men han døydde akkurat då eg endeleg fekk somla meg til det.

Det skulle bli ein lang kveld på Four Seasons, for på bordet bortanfor meg sat akkurat dei eg trong: to kameratar frå Moskva. Dei heitte det same. Eg diktar og seier at dei heitte Dmitry. Den eine hadde emigrert til Texas og blitt amerikansk statsborgar. Han hadde amerikanisert namnet sitt; lat oss seie at han no kalla seg Denny. Eg introduserte meg, forklarte ærendet mitt og trykte på play på bandopptakaren. Dei hadde møtt kvarandre for tretti år sidan, på eit arbeidskontor i Moskva, der Denny sat bak skrivebordet i skjorte og slips då Dmitry kom inn i arbeidsklede, med lua i handa. Sidan den gong hadde dei vore vener og rådgivarar for kvarandre, og begge hadde gjort det greitt; no såg dei på seg sjølve som ein del av middelklassa. Denny arbeidde i oljebransjen. Hobbyen hans var å jakte med våpen og ammunisjon som han bygde sjølv, med delar han bestilte på nettet. Lykka var å sitte heime på trammen i ein forstad i Texas og sjå hjorten beite i hagen. Denny hadde ikkje sett på TV på fleire tiår, med eit sjeldan unntak for ishockey. Han sa han hadde tatt eit val på eit tidspunkt, om ikkje å la seg rive med av konfliktar han sjølv ikkje rådde over: «Ingen treng at eg følger med på nyhenda. Eg er eit lite menneske som ikkje utgjer nokon skilnad. Om eg ein dag må gripe til våpena mine for å beskytte dei som står meg nærast, er eg sikker på at nokon kjem til å gi meg beskjed. Eg treng ikkje media til det.» Måten han prata på, fekk meg til å lure på kven som eigentleg er mest svartsynt, den amerikanske cowboyen åleine mot naturen, eller han med galgenhumoren og det insisterande russiske alvoret, der resignert liding og djup klokskap blir forstått som to sider av same sak.

Denny identifiserte seg som arbeidsnarkoman; Dmitry som alkoholikar. Medan Denny i si stive skjorte såg gamal ut for alderen, med pæreforma kropp og lause hundekjakar, var Dmitry ein karismatisk og ungdommeleg slask i grøne cargobukser, sarkastisk og gira. Dmitry hadde budd i Moskva heile sitt vaksne liv. Han var på ferie i Limassol fordi faren hadde eit hus der. Det stod tomt medan foreldra var i Moskva. Dmitry var der ofte, fordi han ved å vere på øya ei viss mengde månader i året, medan han hadde ein viss sum på ein kypriotisk konto, var kvalifisert til å ha eit kypriotisk kredittkort som han kunne bruke til å handle med verda rundt, utan at folk skvatt til av det russiske. Denny hadde flydd inn som ei overrasking i høve femtiårsdagen til moskovitten. Dei skulle feire dagen med smalehovud i Larnaca. «Vi har kjent kvarandre lenger enn alle konene våre til saman», sa Dmitry, for å forklare kor djupt venskapet stakk.

Dmitry var meir engasjert i krigen enn Denny, men då eg spurde korleis det var for han å vere russar i utlandet akkurat no, sa han berre: «Normal. You feel what we feel.» Han hadde fått eit brev i posten om at han måtte velje ein erstattar i selskapet sitt, i tilfelle han blei kalla til slagmarka. Det gjorde han rasande at staten kommanderte han til å planlegge øydelegginga av sitt eige livsverk, i tilfelle dei ville sende han inn som kanonføde.

«Eg gamblar på at eg er for gamal. For om eg drar frå Moskva no, om eg gøymer meg i utlandet, døyr selskapet mitt. Medarbeidarane mine er flinke nok, men det er berre eg som verkeleg kjenner kundane og veit korleis kvar av dei best bør hanskast med. Kundar er som kvinner: Nokon vil knullast hardt, og andre vil bli nussy pussied. Eg er god på å lese slikt, difor er eg god på det eg gjer, og difor må eg bli i Moskva. Men eg er klar over risikoen. Eg kjenner folk på min alder som blei sende til fronten og ikkje kom heim.»

«Eg hatar Putin, og eg hatar denne krigen», sa han.

«Eg hatar òg USA og Nato og dei vilkårlege økonomiske sanksjonane som rammar heilt vanlege russarar som meg. Eg har mista tilgangen til mine eigne pengar. Ikkje fordi eg er for regimet, eg hatar regimet, men tvert imot fordi eg har aksjar i McDonalds og Coca-Cola – merkevarer som liksom skal vere sinnbilete på vestleg marknadsfridom. Det er så hyklerisk at eg ikkje veit om eg skal le eller gråte.»

«Kva tenker de om parallellen eg høyrer mange her trekke, mellom Krym og Kypros», spurde eg.

«Det er mykje med kyprosproblemet som kan minne om kampane om Krim og Ukraina, men veit du kva som gjer dei til to heilt ulike sakskompleks», spurde Dmitry pedagogisk.

«At begge sider er med i Nato?» sa eg.

«Jo, men viktigare er det at Ukraina-krigen handlar om ressursar, ikkje kjensler. Når det kjem til stykket, dreier Ukraina-krigen seg om pragmatiske stormaktsinteresser. Her, derimot, handlar det om religion. Om overtru.»

«Nja. Eg veit ikkje», sa eg. «Blir ikkje det for enkelt? Det synest for meg som om spenningane her dreier seg mindre om islam versus kristendom enn om investeringar, ressursar og stormaktsalliansar, og, sant nok, etnisk gruppehat halde ved like gjennom splittande retorikk.»

«Du forstår ikkje», sa Dmitry.

«Nei, det gjer eg ikkje», vedgjekk eg.

Stemninga blei meir snøvlete; Denny blei innhenta av jetlag, Dmitry av promillen.

«Hald deg vekke frå kypriotisk vin», sa dei. «Han gir deg hovudverk.» Dei meinte at Limassol hadde vore ei primitiv bakevje før Kypros blei eit skatteparadis. Dei sa at kypriotar inntil nyleg berre var fattigslege bondeknølar som rei esel langs landevegen, utan overskot til å lefle med identitetspolitikk. Analysen var ikkje kjempegod, snarare litt rasistisk, og når kveldar tek ei rasistisk vending, slik fuktige kveldar underleg ofte gjer, er det på tide å dra heim.

«Før du introduserte deg, var vi samde om at du nok var spion», sa Dmitry då vi tok farvel på parkeringsplassen.

«Det er eg jo òg, på eit vis», svarte eg. «Berre at eg ikkje er utsendt av høgare maktar enn meg sjølv. Du skulle berre visst kor ofte folk eg intervjuar, seier nettopp det. Det må ha med formatet å gjere: festen som metode.»

Det er utruleg, tenkte eg, på veg heim frå Four Seasons, korleis dei ein treng, så ofte er akkurat der ein treng dei, akkurat når ein treng dei, om ein berre opnar andletet og hovudet. Eg tenkte at i den grad eg har ein journalistisk metode, så måtte det vere denne: Prat til kvar tid med den som er rett framfor deg, ver ærleg, gi dei tid og forvent å få alle svara du treng. Slik tenker den pronoide, ein optimistisk slektning av den paranoide: Verda er ei samansverjing for å hjelpe meg.

Den russiske restauranten Gulyas, til sals, i vinterstorm, sett fra bussen mellom Persefonis og Four Seasons Limassol.

Det kan ikkje bli krig her, seier mange forståsegpåarar. Dette er berre rasling med sablar. Ein kan ikkje samanlikne Kypros med Ukraina, for både Tyrkia og Hellas er Nato-medlem, og Kypros er altfor innbakt i det europeiske til at verdsamfunnet ville tillate at noko skjer. Brussel vil alltid stogge alle eskaleringar, slik dei gjorde det for eit par år sidan, då Tyrkia sende skip på oljeleiting i sørkypriotiske farvatn, og det blei knuffing til havs mellom storebrorlanda, før Merkel og Stoltenberg straks kom på banen og sette dei på plass. Men er det eigentleg så sikkert at det ikkje kan blusse opp? Like mykje som diplomatane eg prata med på øya, snakka folk på gata i både sør og nord om kjensla av at all von om forsoning var i ferd med å gå tapt. Ingen hadde ein klar visjon om korleis ein ekte fred på Kypros kunne ha sett ut. Så spørst det, då, om det krevst vilje, von og fyldige framtidsvisjonar for å hate på eit vis som får storpolitiske konsekvensar, eller om det held med forteljingar som gjer verda til eit Othello-brett. Eg veit ikkje. Å spå om framtida er kanskje alltid ein reaksjonær aktivitet. Men igjen og igjen gjennom lagnadsåra 2011, 2016, 2020 og 2022 har eg tenkt at dette er den vanlegaste feilslutninga til analytikarane og dei offentlege intellektuelle: å tru at det mest dramatiske utfallet er det minst sannsynlege.

«Mot all fornuft, ein avleiingsmanøver!»

FAMAGUSTA: Som ein biverknad av krigen i Ukraina blir det rusta opp på Kypros, retorisk og militært, på begge sider av ein urgamal strid.

Othello: Kva gjeld saka, trur du?

Cassio: Noko med Kypros, kan eg tenke meg.

Eg sprang langs stranda, med Iliaden i rumpetaska, då eg kom over havskjelpadda. Først såg eg ikkje at ho var død. Ho stod med hovudet heva, stira liksom stoisk og kampklar mot havet, med open munn. Ein sverm av svarte fluger letta frå kroppen hennar då eg nærma meg. Panseret hadde krakelert. Store flak i skalet hadde sklidd frå kvarandre, og no stritta dei i vinden, som venger. Eg var på joggetur mot ruinane av oldtidsbyen Salamis, langs ei folketom og forsøpla strand nord for Famagusta, i den tyrkiske republikken i Nord-Kypros. Havet låg langgrunt og turkist til venstre for meg. Til høgre luska laushundar mellom tomme campingvogner. Eg sprang i knasande tang og svampete sand mellom bølgjeslaga. Nokre stader kunne eg hoppe utover på klippene og sjå ned i eit skjelpaddeskalmønstra spel av lys og skugge mellom grottene på sandbotnen.

I den såkalla tyrkiske republikken i Nord-Kypros ligg skjelett av avbrotne byggeprosessar, og ei død skjelpadde.

Skjelpadda kunne ha blitt fødd på denne stranda om lag på same tid som øya blei ein britisk koloni for hundre år sidan, etter tre hundre år under ottomansk styre. Ho kunne ha sett geriljakrigen gresk-kypriotane førte mot britane på 1950-talet, frigjeringa i 1960 og borgarkrigen som då braut ut mellom den gresk-kypriotiske majoriteten og den tyrkisk-kypriotiske minoriteten.Med apolitisk blikk kunne ho ha sett dei fredsbevarande styrkane til FN legge i land i 1964, og kulminasjonen midt på 70-talet, då ein greskstøtta militærjunta mislykkast i eit kuppforsøk, etterfølgt av at Tyrkia, for å forsvare minoriteten mot majoriteten, invaderte den nordlege tredjedelen av øya og etablerte Den tyrkiske republikken i Nord-Kypros, ein de facto stat som berre er anerkjend av Tyrkia. Kanskje hadde ho svømt der ute i desse farvatna midt mellom Midtausten, Europa og Afrika sidan den gong, sett fregattar, krigsskip og oljeriggar kome og gå, heilt utan å tolke slike storpolitiske hendingar i lys av sitt eige liv. Då munnen hennar stivna gapande i dødsaugeblikket, tenkte ho nok ikkje at det å døy nett slik, nett her, nett no – same januarveke som leiaren av FN-styrken på Kypros stod framfor Tryggingsrådet i New York og sa han frykta at det siste håpet om gjenforeining av øya, no var i ferd med å renne ut i sanden – var eit passande bilete på stoda i det lågmælte og frosne «Kyprosproblemet».

Så lenge ein har skrive forteljingar i det som skulle bli Europa, har ein skrive om konfliktar i Aust-Middelhavet, mellom det som skulle bli Hellas og det som skulle bli Tyrkia, ofte med Kypros i rolla som ein halvmytologisert trofé. Og så lenge ein har skrive forteljingar, har ein nytta slike politiske konfliktar som metaforar for intime stridar, og omvendt. «Så mykje av det som skjer på Kypros, har ingenting med Kypros å gjere», sa ein oppgitt diplomat på øya og bad om å få vere anonym. Han sa at han hadde jobba med verdas mest grufulle krigar, mellom anna i Afghanistan og Rwanda, men at ingen stader kjendest så retorisk eksplosive som Kypros. Sa ein den minste ting feil, kunne ein sitte på første fly av øya. Her er det nesten ingen vilje til forsoning att, sa han, korkje hos gresk-kypriotane eller tyrkisk-kypriotane, endå mindre blant dei unge enn blant dei eldre, for dei unge har blitt systematisk mata med sentimentale og heroiske svartkvittforteljingar om 60- og 70-talet. Fiendebileta deira er karikaturar. Han meinte at utviklinga var skapt med vilje, av ein propagandatroika: media, skulen og gudshusa; kyrkja i sør, moskeen i nord. «Kjensla av seg sjølv som kypriotar, som øybuarar, er i ferd med å falme, etter kvart som kvar av dei to sidene kjem nærare sine respektive storebrorland.» «Om ikkje det internasjonale samfunnet tek trugsmåla frå Tyrkia alvorleg, risikerer vi å få ein ny situasjon liknande den vi no ser i Ukraina», sa den greske utanriksministeren i haust. Kanskje overdreiv dei, men Hellas påstod i alle fall at dei frykta at Tyrkia kom til å nytte høvet, medan verdas blikk var retta mot Ukraina, til å snappe til seg omstridde øyer i Egearhavet.

Tyrkia på si side skulda Hellas for å militarisere desse øyane som ligg klistra langs den tyrkiske kystlinja, langt frå det greske fastlandet. Ei slik øy er Kastellorizo, austanfor Rodos, ei idyllisk lita ferieøy der ein no kan sjå greske krigsskip sirkle. Hellas nektar ikkje for at dei sender våpen og styrkar, men påstår at det berre er defensivt. «Om Athen ikkje vil ha fred, kjem Ankara til å gjere det som blir naudsynt», svara den tyrkiske presidenten, Recep Tayyip Erdogan. Han sa at Tyrkia ikkje kom til å sitte i ro og sjå på medan Hellas sende krigsflåtar deira veg. Nokon påstod til og med at han hinta om at Ankera kunne kome til å gå til åtak på Athen, då han sa: «Kanskje kjem vi brått, midt på natta.»

«Det faktum at der er så mange skip, så mange militære styrkar i eit nokså lite område, det i seg sjølv er grunn nok til å vere bekymra», sa Jens Stoltenberg i 2020, etter eit høgspent møte om konfliktane i Aust-Middelhavet, sist ein frykta at spliden mellom dei to skulle eskalere.

Stemninga var med andre ord alt amper mellom Kypros’ to «storebrorland» då USA i haust valde å oppheve ein våpenembargo som i 35 år har gjort det ulovleg å selje våpen til landet. Ved å fjerne embargoen skulle andre land få sende stridsvogner til gresk-kypriotane, mot at dei sende sine gamle, sovjetproduserte stridsvogner vidare til Ukraina. Dette var kanskje ikkje den heilt uttalte planen, men då eg spurde ein britisk stridsvognekspert på øya om dette berre var ein konspirasjonsteori, sa han: «Nei, klart det er difor. Ingen freistar skjule det. Alt handlar alltid om tanks. Dei gamle tanksane til Kypros skal no til Ukraina, og der skal dei kannibaliserast – strippast for delar og resirkulerast inn i det dei alt har av stridsvogner.»

Nøyaktig slik skulle det gå, og med dette slo USA to fluger i éin smekk: USA hjelpte Ukraina med våpen – ein type tanks som ukrainarane alt var kjende med – utan at dei sjølv blei direkte avsendar, og i same slengen trekte dei Kypros nærare «Vesten» og fjernare frå Russland. Det er ikkje rart om Tyrkia opplever det som at Europa og USA rustar opp gresk-kypriotane mot tyrkisk-kypriotane. Kypros har altså lenge vore ei brikke i eit retorisk spel mellom Ankera og Athen, og no også Washington. Om ting forverrar seg på øya den næraste tida, blir det vanskeleg å tenke at det ikkje delvis er USA sin feil; å løfte embargoen akkurat no var i beste fall uforsiktig timing.

Kypros, ei øy på storleik med Rogaland, er alt ein av dei mest militariserte stadene på jorda. Gresk-kypriotane i sør har sin vesle hær, som no får nye våpen, og tyrkisk-kypriotane har sin eigen og mykje sterkare hær i nord. Nord-Kypros hadde nesten 40.000 soldatar før Tyrkia denne vinteren fylte på med nye styrkar. I tillegg til FNs fredsbevarande styrke har også Storbritannia to militærbasar på øya. Den krigerske øya, blir Kypros kalla i Othello, eit teaterstykke av William Shakespeare. Othello blir omtala som eit av hans «venetianske» drama, sjølv om det berre er fyrste akta som utspeler seg i Venezia. Resten skjer på Kypros, sannsynlegvis i Famagusta, kanskje i det dei no kallar Othello-tårnet, ikkje langt frå der eg snubla over den døde skjelpadda.

Bakteppet for dramaet er ein påstått trussel om at den tyrkiske skipsflåten er på veg mot Kypros for å legge øya under seg. Men det er som psykodrama Othello med rette blir lest og analysert, ikkje som politisk tidsbilete. Det handlar om generalen Othello, som blir manipulert av ein kald og sadistisk mann til å drepe kona si og seg sjølv. Stykket er ein bekmørk tragedie om vondskapens natur, om korleis historieforteljing kan bli misbrukt til å manipulere tolking av fakta og plante hat, om fallgruvene i naiv overtru på empiriske framgangsmåtar, om rase og kjærleik, om sjalusi og sjølvsabotasje, om hemn og meiningslaus øydelegging. Men for publikum i Shakespeares samtid, på byrjinga av 1600-talet, må parallellen mellom det private og det politiske i stykket ha vore openberr. Den fatalistiske frykta for «tyrkarfaren» hadde ridd Europa sidan Konstantinopels fall til det ottomanske riket i 1453, og hysteriet var særleg påtakeleg i Italia. Kypros, øya som alltid hadde stått med éin fot i aust og éin i vest, var ikkje berre ein plass, men også eit symbol på fiksjonens rolle i å dikte opp grenser, for så å lage røynd av dei. Vinteren 2023 kjendest som eit bra tidspunkt for å nylese tragedien, vandrande gjennom Kypros’ sårbare, diplomatiske stillstand, der ringverknader av små og store konfliktar langt vekke slo inn over strendene. Trusselen om eit tyrkisk åtak på Kypros er etablert alt før Othello entrar scena, først i eit privat mørke, der ein intim samtale førespeglar det som kjem til å skje, og så i ei slags offentlegheit. Ei gruppe venetianske politikarar, sjøfolk, militære og adelege diskuterer om det er sannsynleg at Tyrkia kjem til å gå til åtak på Kypros. Empirien sprikar: Ein veit ikkje nøyaktig kor mange skip det er i den tyrkiske flåten, som kan seiast å true øya. Den fyrste senatoren har høyrt 107, hertugen har høyrt 140, ein annan senator har høyrt 200. Nokre av debattantane meiner at det tvert imot er Rodos, ei mindre øy i Egearhavet, det heile dreier seg om, ikkje Kypros. Dei veg bevis mot kvarandre. Ein klarsynt senator skjer gjennom støyen og seier at Kypros er og alltid har vore kronjuvelen i striden; alt anna er distraksjonar:

Heilt uråd!

Mot all fornuft, ein avleiingsmanøver,

som skal forvirre oss. Når vi held fast på

kor viktig Kypros er for tyrkaren,

og attpå til har full forståing for

at nett som øya vedkjem Tyrkia meir,

Så er ho mykje lettare å ta,

Ho er ikkje så budd på væpna oppgjer,

Og saknar alle utvegar for forsvar

Som Rhodos har

Othello er den erfarne generalen som blir send ut for å beskytte Kypros mot eit eventuelt ottomansk åtak. «Djerve Othello, vi må hyre Dykk mot tyrkarane, erkefienden», seier hertugen. Othello er på ein og same tid både ein kompleks og ein overflatisk mann. På den eine sida er han høgt respektert, for motet og kløkta han viser som soldat. På den andre sida er han litt sutrete, litt barnsleg for ein som skildrar seg sjølv som ein aldrande mann. Han er sjølvbevisst og passiv-aggressivt sjølvutslettande, seier han er ein enkel mann, ikkje like fjong i språkføringa som dei andre – noko som ikkje heilt stemmer, for han er ein stor orator, berre ikkje like stor som Iago, stykkets skurk og største talar. Kanskje kan ein seie at Othello er råka av det vi i dag kallar «internalisert rasisme». Othello er nemleg òg ein svart afrikanar, eller kanskje ein arabar eller berbar frå Nord-Afrika, dei lærde stridest. Han har same dag gifta seg med Desdemona, ei kvit jente, dotter til Brabantio, senator i Venezia. Faren er fyrst rasande. Han skuldar Othello for å ha bortført dottera med mørk magi. Othello insisterer på at den einaste magien i spel er at Desdemona er imponert av alt han har overlevd: «Ho elska meg for farane eg kjende, eg elska henne som fekk medynk med meg.» Han elskar med andre ord slik folk utan talent for kjærleik elskar: for egotrippen og trøysta han får frå den andre. Ikkje den venaste eller klokaste forma for kjærleik, men kjærleik like fullt. Othello handlar ikkje om rasisme, sa Harold Bloom, litteraturkritikaren som fram til han døydde i 2019 var ein av verdas mest toneangivande lesarar. Bloom overkorrigerte, slik kontrære intellektuelle som meiner dei forsvarer tradisjon og fornuft mot «historielaus» tidsand, ofte gjer. Rasetematikken i Othello er openberr; han er ikkje ein moderne projeksjon på ei fortid som ikkje var medviten slike strukturar. Det visste òg Bloom, eigentleg, det kjem fram andre stader i arbeida hans.

Ein kan hevde at Iago, ikkje Othello, er den eigentlege hovudrolla i tragedien. Iago har blitt forbigått for forfremming, av det han meiner er ein jålete, intellektuell florentinar, ein som er «rein prat og ingen praksis». Othello har forfremma florentinaren i staden for Iago, sjølv om Iago har rykte på seg for å vere ærleg, lojal og skvær. Othello liker Iago og er som alle andre imponert over talekunsten hans, men han har òg ei kjensle av at Iago ikkje har talent for fredstid, at han ikkje er i stand til å skilje krig frå fred. Han mistenker kanskje at Iago er ein sofist: ein retorikar som ikkje er knytt til verdiar eller meining, berre retorikk for retorikkens skuld. For å ta hemn plottar Iago mot Othello, medan han samstundes gir seg ut for å vere venen hans. Planen er å føre Othello bak lyset, overtyde han om at kona er utru, og få han til å kvele henne i senga ho skal ha smitta med lausaktig åtferd. Retorikken til Iago er klassisk «incelsk», spekka av misogyne standardtropar: Kvinnfolk er sutrete løgnarar som fakar krenkingar og speler på offerroller, er «saints in your injuries, devils being offended, players in your housewifery, and housewives in your beds». Sidan det mest monstrøse ved dei er røysta, er halsen rette stad å rette straffa. Slik er det alltid i dei klassiske tragediane. Kvinner må døy der dei søv, elskar og føder. «Sjølv når ei kvinne tek livet av seg som ein mann, døyr ho likevel i si eiga seng, som ei kvinne», seier klassisisten Nicole Loraux, om korleis kvinnfolk blir gjorde til inkjes i det som svermerisk og feilaktig blir kalla sivilisasjonens vogge.

Lagnaden til dei to nyforelska blir forsegla når Othello ser eit lommetørkle han har gitt Desdemona, i hendene til den påståtte elskaren. Lommetørkleet er planta av Iago. Først sådde han berre eit frø av mistanke, og no haustar han. Othello virvlar seg opp i eit blindt raseri – krenkt, audmjuka, infernalsk sjølvrettferdig. Han kallar Desdemona for ein djevel og slår henne. Ho svarer at det fortente ho ikkje. Men han kan ikkje lenger pratast til fornuft. Han trur verkeleg at han veit det han trur. Sjalusi er karakterbresten som forårsakar undergangen til Othello. Det er sjalusien, det «grønauga monsteret» som er «avla av seg sjølv, fødd av seg sjølv», som får han til å drepe først det kjæraste han har, og så seg sjølv. I poppsykologisk sjargong kan ein kanskje seie at Othello utviklar ein hyper-vigilant tilknytingsstil som dyttar folk frå seg med mistanke og klandring og slik øydelegg alt. Othello er ein tragedie som åtvarar om fallgruvene i svartkvite forståingar av konflikt, ein slags kritikk av den reine fornufta, framført som eit skuggespel. Othello er rasjonell i sin irrasjonalitet; han baserer seg på empiri når han konkluderer med at Desdemona er utru, og det er i rettferdas namn han kveler henne. «Bra, bra! Rettferda i dette tiltalar meg! Veldig bra!», utbryt han, utan at vi trur heilt på han. Tragedien er eit justismord. Iago er ein personifisering av «vondskap», kan ein seie, om ein ikkje er for danna, moralrelativistisk eller progressiv for eit slikt ord. Iago nyt i alle høve å skape kaos og frykt, og metoden er insinuasjon. Han speler på Othellos veikskap – kjærleiken for Desdemona – og nyttar den til å øydelegge heile mannen gjennom utspekulert hinting. I am not what I am, seier Iago, slik sofistikerte sadistar gjerne gjer, når dei overtyder seg sjølv om at deira slemmaste impulsar er skjebne, og at å nekte dei hemmeleg utløp ville vere å leve falskt. Det er ein vrenging av Guds ord til Moses, idet han gir han lova: I am that I am. Iago veit at han er dobbel, eit janusandlet, men det hjelper ikkje: Han bruker berre innsikta til å legitimere sitt eige maskespel. Sjølvinnsikt er altså inga automatisk dygd, skjønner vi. All mogleg sjelegransking kan ikkje gjere Iago mindre grufull. Han har ikkje anna val enn å ljuge og bedra, seier han til seg sjølv, for om han ein dag skulle vise sitt sanne, nakne andlet offentleg, den dagen blir han fuglemat: «For om mi handling viser intensjonen som bur i hjartet mitt, med ytre fakter, da er det like før eg går med hjartet på ermet, slik at det kan hakkast på av duene!», seier han i ein manipulerande einetale der han lyg sjølv om ingen andre er til stades. Lesaren forstår at den dagen aldri kjem til å kome, for Iago er det han er, og han ønsker ikkje vere annleis.

Mot slutten av stykket spør Othello kvifor Iago har gjort det han har gjort mot han: «Gjer vel og spør han, som halvt er djevel. Kvifor han fanga meg, med sjel og kropp?» Iago svarer med det siste vi nokon gong skal høyre frå han: «Spør ikkje meir. Det som de veit, det veit de. Frå no av seier eg ikkje eit ord.» Det er altså inga meining der, bak handlingane til Iago, berre eit forfengeleg vondskapens teater, med ekte offer, i kjøtt og blod.

I Shakespeare er vondskap nesten alltid kopla til ein slags nihilisme – ei sofistikert og medviten dyrking av det meiningslause, av tomheit. Slik sett deler det vonde her struktur med den paranoide mistanken: Han utagerer frå eit inkje mot eit noko. Vondskap, slik eg ser det, og slik som eg meiner å sjå det hos Shakespeare, er på individnivå noko som når det ein svært sjeldan gong viser seg, viser seg i handlingane til ein person som kjenner seg tom, og som fordi hen ikkje tolererer at andre ikkje er tomme, utagerer, straffar den andre, den som opplever fylde og meining. Den vonde er den tomme som dyrkar det tomme, og som med sofistikert sofisteri freistar skape den andre i sitt bilete. I Othello er det eit gap mellom konfliktane slik dei blir skildra av rollefigurane og det som faktisk utspeler seg. Dei forvekslar kjærleik og krig, og medan alle snakkar om sex og slagmarker, er det ingen som puler og ingen som slåst. Den tyrkiske flåten kjem aldri fram til Kypros – ikkje fordi han blir overvunnen av Othello, send dit på bryllaupsnatta for å forskanse øya, men fordi flåten forliser i ein storm. «Tyrkarflåten har blitt splitta opp. Frå skumsprøyten på stranda ser det ut til at arge bølgjer piskar himmelen». Den politiske krisa vi har blitt førespegla, kjem altså aldri, og det på grunn av naturkrefter utanfor menneskets kontroll.

Medan eg skriv dette, utspeler ein ufatteleg parallell seg i Tyrkia og Syria, der valkampen til Erdogan blir vengeklipt av eit jordskjelv som drep 48.000 menneske. Framleis visste ein ikkje om katastrofen ville gagne Erdogan. I fyrste omgang såg det ikkje slik ut, men alt skulle kome an på korleis han makta å spinne det på sikt. Var han slu nok, ville han snu det til sin fordel. Ein effektiv herskar lar aldri ei krise gå til spille. I Othello blir vi heile tida peika i feil retning. Her er storpolitisk frykt projeksjonar frå privatlivet og vice versa. Det som ved første augekast dreier seg om internasjonale relasjonar, viser seg å vere eit kammerdrama: ein sjuk elskovstvist der feilinformert hemnlyst kombinert med ei pervertert forståing av rettferd fører til at alle sider taper – kanskje unntatt den mest machiavelliske kynikaren, han som orkestrerer det heile, tilsynelatande frå sidelinja.

Høgvatnet kjem inn og tek kadavaret med seg.

Eg gjekk tilbake to dagar seinare for å sjå om eg kunne finne att skjelpadda, men forventa eigentleg at ho var skyld til havs. Ho låg der framleis, i skuggen av det fallerte hotellkomplekset som hadde vist seg å vere restane av prestisjeprosjektet til den mafiose kasinomogulen Halil Fayali, brått avbroten då han blei drepen i eit bilattentat i fjor. Hotellet rakk aldri å få vindauge eller måling, men dei joniske søylene var på plass, som nikk attende til det gamle Hellas og framover mot ein dekadanse som aldri kom. På taket stod reisverket til ein gigantisk kuppel, forma som eit gamaldags fuglebur, nytta som landingsplass for ein flokk frie fuglar.

Høgvatnet var på veg inn, sola på veg ned. Eg sette meg i sanden attmed skjelpaddeskrotten og tok fram kameraet. I skumringa byrja bølgjene å slikke henne oppetter magen og over skalet, slik at ho ikkje såg porøs ut lenger, men glatt og glinsande og gjenoppstått. Ho tumla i sjøsprøyten, hamna på sida, hamna opp ned, blei tromla tilbake på føtene. «Dei tiender vi får, heng ikkje saman så vi kan forstå dei», seier den venetianske kultureliten i Othello, når dei les i avisa om Tyrkias og deira eigne interesser på Kypros, og om sjansane for at noko kjem til å skje. «There is no composition in these news that gives them credit», sa eg til dyret, og eg flira for meg sjølv over kor pretensiøse vi kunne tillate oss å vere, her vi sat og var meir og mindre døde på ei strand i eit land der eg ikkje kjende ei sjel. Frå vatn var vi komne, til vatn skulle vi bli, namna vore skrivne i skumsprøyt. «Kva trur du», spurde eg det besjela kadaveret, «er dette det dei pratar om i Othello, når dei fantaserer om Kyproskrigen som er i emning no, eller er dette, som det heiter i den opphavelege versjonen, a pageant to keep us in false gaze? Mot all fornuft, ein avleiingsmanøver, som skal forvirre oss.»

Suvenirar frå dødsona

GRENSELAND: I fjor haust skal FN ha fått eit ultimatum frå nordkypriotane: Anerkjenn oss, eller forlat øya.

«Gjestfridommen vår har sine grenser: Enten så signerer dei ei militæravtale med Den tyrkiske republikken i Nord-Kypros, eller så drar dei», skal den tyrkisk-kypriotiske utanriksministeren ha sagt om FN i oktober i fjor, ifølge Hürriyet og andre tyrkiske aviser. «Vi gir det ein månad. Det er ikkje den gresk-kypriotiske regjeringa som skal godkjenne FN-oppdraget i nord. Det er vi.» Tidsfristen for det påståtte ultimatumet hadde gått ut, men det var umogleg å finne nyhendesaker som følgde det opp. Ikkje før eg omsider møtte styrkesjefen i den fredsbevarande FN-styrken på Kypros, generalmajor Ingrid Gjerde, fann eg nokon som i det minste kjende saka eg viste til. Ho sa at det ikkje stemde heilt, det med tidsfristen, at det hadde vore ei slags misforståing, men at det var sant at nordkypriotane hadde gitt uttrykk for at noko måtte skje.

Nesten samstundes som eg vitja FN-basen inne i buffersona, den såkalla dødsona mellom sør og nord, stod leiaren av FN-styrken på Kypros, Colin Stewart, framfor Tryggingsrådet i New York og sa: «Eg er ekstremt uroa for at sjansen for ei semje, altså ei oppskrift på ei ny samanslåing av øya som er akseptabel for båe sider, er i ferd med å svinne og snart ikkje vil vere tilgjengeleg lenger.» Også president i EU-parlamentet Roberta Metsola prata i Kypros-forumet. Ho sa at Europa ikkje kan bli heilt så lenge Kypros er splitta. Ho meinte at den einaste vegen framover er å få på plass ein eins og suveren europeisk stat, i tråd med Tryggingsrådets resolusjonar. Men Ersin Tatar, «presidenten» på Nord-Kypros, vil forståeleg nok ha ei tostatsløysing, for det er vanskeleg å sjå for seg at ikkje ei ny samanslåing av øya vil svekke interessene til minoriteten i nord. Får ein ikkje ein tostatsløysing, har ikkje Den tyrkiske republikken på Nord-Kypros (TRNC) anna val enn å knytte seg nærare Tyrkia, seier Tatar, og det er vel korkje i USAs eller EUs interesse? Ei tostatsløysing kjem ikkje på tale, seier «Vesten». Det ville bli som å seie til andre ekspansjonistiske statar at det berre er å okkupere eit land lenge nok, så blir det omsider ditt, og då kan du gjere som du vil med det.

Det finst ein sterk sekulær opposisjon i Nord-Kypros, mot den konservative og Tyrkia-orienterte regjeringa til Tatar, som ikkje nødvendigvis vil ha tostatsløysing. Dei er tyrkisk-kypriotar som for all del ikkje vil at Nord-Kypros skal bli meir tyrkisk. Medan eg var i FN-leiren, arrangerte dei demonstrasjonar i Famagusta, ikkje langt frå Othello-tårnet, som ein reaksjon på at den øvste religiøse leiaren i TRNC hadde gått ut og sagt at når ein mann vil ligge med kona si, har ho alltid ei plikt til å gi han det han vil ha. Dagen etter demonstrasjonen åt eg pistasjis utanfor den største mellomalderbygningen i byen, vis-a-vis Othello-tårnet. Eg såg på hola etter skulpturane som hadde blitt hakka bort då bygningen bytte namn frå Sankt-Nicholas-katedralen til Lala Mustafa Pasha-moskeen. Eg dekte håret og gjekk inn, og tenkte at nettopp dette er greia med arkitekturhistorie rundt Middelhavet: Overalt ser ein korleis bygningar med eit lett byte av teiknsystem skiftar funksjon, idet dei skifter hender mellom førkristeleg, kristeleg, islamsk, militært og sekulært, på eit vis som får historier om stormakters framvekst og fall til å sjå meir ut som ein runddans enn ei rett linje frå ei fortid mot ei framtid.

Inne i buffersona ligg ruinane av Varosha, ein gong eit av Europas mest glamorøse turistmål.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

Det er ikkje krig, men det er ikkje heilt fred heller, på denne øya som i enkelte sirklar blir kalla «diplomatgravplassen». Her har periodevis vore ekte von om snarleg forsoning, mellom anna i åra før den såkalla Annan-avtalen blei avvist av gresk-kypriotane i 2004 – noko som for alltid vil gi nordkypriotane eit godt poeng når dei seier at det ikkje er dei som har vore det største problemet. Nytt håp blomstra igjen, fram mot 2017, då Espen Barth Eide leia forhandlingane som skulle kollapse på eit møte i fjella over Genève. Det var første feilen, slik eg ser det. Dei burde vite betre enn å legge fredsforhandlingar til fjellheimar i Sveits. Alle veit at Alpane er ein plass for samanbrot. Den europeiske litterære kanonen er ei kavalkade av sjuke og nevrotiske folk som surrar det til for seg der oppe i den tynne lufta.

Tidlegare same veke, før Famagusta og skjelpadda, etter Elefteria og Dmitryane og appelsinen i Persefonis-gata, hadde eg rusla opp gågata frå gjestehuset i Nicosia – Europas siste splitta hovudstad – med kofferten på slep, forbi tavernabord dekte med gyros, frappe og mastika, til grenseovergangen. Der viste eg først passet mitt til ei gresk-kypriotisk kvinne, før eg gjekk om lag tjue meter til ein ny grensekontroll og viste passet til ei tyrkisk-kypriotisk kvinne. Det kjendest overraskande absurd å krysse denne grensa – ei grense eg hadde blitt fortalt ikkje var ei ekte landegrense – til fots, gjennom det som blir kalla buffersona, den grøne linja, eller dødsona. Ute på andre sida var det verkeleg ei anna verd, ei påtakeleg mykje kulare ei. Her lukta kaffien og maten sterkare, meir grumsete, og mannfolka såg ut som murvegger, i skarp kontrast til dei anstendige småtassane på andre sida. Dette tenkte eg, vel vitande om at eg i hovudet no bevegde meg farleg nær ein slags gamaldags seksualisert orientalisme. Men ber over med meg, sa eg til meg sjølv, eg har eit poeng, trur eg. Ein gong hadde eg lufta ein teori om at det finst eit gresk kulturelt mindreverdskompleks i møte med det tyrkiske, for ei gruppe mektige grekarar og hellasdyrkarar. Eg sa: «Er ikkje dette det store tabuet: At grekarar eigentleg ikkje føler seg som arvtakarar av dei gamle grekarane, og ser med sjalusi over på Istanbul, der den moderne kulturen ber si eiga historie med ei meir elegant sjølvfølge, utan at alt er fabla til via vesteuropeiske auge og fantasiar om naken kvit marmor og folk i toga?» Teorien blei avvist med eit så forpint agg at eg følte eg var inne på noko.

Likevel hadde eg ikkje venta at skiljet ved grenseovergangen skulle vere så hardt, eller så openbart etnisk. Eg hadde heller ikkje venta at grensa skulle vere såpass konsekvensiell at eg med ein gong eg hadde passert, fekk ei tekstmelding frå Telia om at eg hadde forlate EU og måtte betale for surfinga deretter. Meldinga opna med «Velkommen til Tyrkia!», sjølv om ingen andre land enn Tyrkia anerkjenner republikken som tyrkisk. Eit enormt tyrkisk flagg, mange fotballbaner stort, var måla inn i fjellsida nord for sentrum. Eg fann ein minibuss som skulle til Famagusta. Trass i det eg hadde blitt førespegla i sør, tok han ikkje euro. Vi køyrde austover, forbi eit skinnande nytt moskékompleks med skular og idrettsanlegg. Moskeen minte i uttrykk litt om den russisk-ortodokse kyrkja i Limassol, i kjensla av å ha blitt bygd kjapt, med politisk motiverte donasjonar frå folk langt vekke. Sør på Kypros har ein sin eigen lokale versjon av den islamofobe «Great Replacement»-konspirasjonsteorien. Ein meiner å sjå at Tyrkia oppmodar tyrkarar om å bu og arbeide på Kypros, som del av ei gradvis demografisk overtaking av øya – noko som nok til dels hender, for effektiv propaganda baserer seg sjeldan på ingenting. Den mest øydeleggjande forvrenginga av røynda er ikkje den som direkte lyg, men den som vender merksemda mot feil fakta og får desse realitetane til å vege tyngre enn naudsynt. Er ikkje det essensen i kulturkrigane: at kranglane botnar mindre i kva som er godt og rett og sant, enn i nøyaktig kor stort eit gitt problem eigentleg er? Ein diskuterer proporsjonalitet ved å samanlikne eple og appelsinar: Ein spør om valdtekt av kvinner er eit større eller eit mindre problem enn at gutar føler seg verdilause og fell ut av skulen – som om ikkje begge problema er rotne frukter av same sure jordsmonnet.

Eg hadde tilfeldigvis på meg Viking-fjellstøvlane mine då eg kryssa grensa, eit par sko som har hatt gjesteroller i tekstar som denne før. I 2016 spelte dei ei birolle i eit essay eg skreiv basert på intervju med ein ytterleggåande høgreorientert Anders Behring Breivik-fan i Brooklyn. Han meinte at nordeuropeiske kvinner var skuld i det han såg som ei strategisk islamisering av Europa, ein konspirasjon som nytta Europas veikskap – kulturell sjølvpisking, kulturrelativisme og amok feminisme – til å øydelegge Vesten. Han hadde òg vore viktig i dei liksomironiske internettkampanjane som fekk Trump vald. Sidan den gong hadde skoa vore mange plassar, også utan meg, på utlån til ein briljant ven frå New Zealand, då ho reiste med forskingsskip til Arktis. Og no var dei her, gjennomvåte av alt uvêret, trass i Gore-Tex-en som i så mange år hadde vore ei trufast kjelde til kulturell arroganse, når eg gjekk tørrføtt der andre trippa rundt pyttane.

Då eg kom fram til hotellet nord for Famagusta, sette eg dei til tørk på verandaen, og der blei dei ståande nokre netter, til eg tok dei inn, og ein liten skrekkfilm utspelte seg: Om lag tjue brune insekt datt ut av skoa og ned på golvet og kravla i alle retningar. Eg knuste dei med sengeteppet og stappa skoa i ein plastpose og heiv dei inn i minibaren. Seinare beskreiv eg insekta til resepsjonisten. Ho tilkalla ei dame i dress som sa med stort alvor at dette ikkje var noko som brukte å hende, men at det høyrdest ut som om eit kull med flygande kakerlakkar hadde klekt i skoa, og at eg nok ikkje burde pakke dei med meg i kofferten. «Det er mogleg at dei kan bli eit problem», sa ho. «Dei blir skikkelig svære.» Eg følte meg litt fascistisk då eg kasta skoa i søppelet før eg reiste. Eg tenkte på liket til Desdemona som ligg att i the bed she hath contaminated, og på korleis retorikken om sivilisatorisk undergang som følge av kulturrelativistiske knefall til islamisme hadde eskalert noko heilt infernalsk heime i Noreg i åra fram til han blei punktert i hovudstraumen i 2011, av eit blodbad.

Nord-Kypros har opna Varosha for ein slags katastrofeturisme. På dagtid kan ein bytelåne ein sykkel mot eit pass ved porten og sykle gjennom det som ein gong var, før Kypros blei splitta.

Eg leigde sykkel ved inngangen til Varosha, «spøkelsesbyen», den mest postapokalyptiske staden eg nokon gong har sett. Tidleg på 1970-talet var denne bydelen sør i Famagusta eit av verdas hottaste turistmål, ein plass der Birgitte Bardot og Elizabeth Taylor ferierte. Men då Tyrkia invaderte i 1974, flykta gresk-kypriotane som budde her, nesten over natta. Sidan den gong har Varosha stått tom, gjerda inne i den FN-kontrollerte buffersona, medan vinden har knust alt av glas, og tre og buskar har grodd fram gjennom golv og tak. Ingen bur her, men provoserande nok for dei som ein gong eigde desse hotella og høghusa, har Nord-Kypros opna byen for ein slags turisme. Ein kan sykle eller gå til fots her inne på dagtid, mellom uthola suvenirbutikkar og smadra trafikklys, og sjå at det framleis er her dei ligg, dei finaste strendene på heile øya. Eg møtte nesten ingen inne i Varosha, men i det som ein gong må ha vore handlegata, såg eg fire små mannfolk som også hadde leigd sykkel. Det var noko med måten dei såg seg rundt på, som gav meg ei kjensle av at dei hadde vore barn her i lag, og at dei no var tilbake for å sjå på det som var att. Det såg ikkje ut som om dei kvapsete beina deira hadde trødd pedalar på minst førti år – likevel vingla dei av stad mellom ruinane, turistar i sin eigen misere.

I forkant av reisa hadde eg altså avtalt eit møte med generalmajor Ingrid Gjerde, styrkesjefen i den fredsbevarande FN-styrken på Kypros, den andre norske kvinna som har hatt denne jobben. «Kall meg berre Dorothea», skreiv løytnanten som arrangerte det heile over e-post. Sympatisk, men også litt keisamt, for eg hadde aldri hatt høve til å kalle nokon løytnant før. Først no hadde eg sett den fine etymologien: lieu tenant, den som er på plassen til den andre, eller den som held staden for ein annan. «Now art thou my lieutenant?», kviskra eg skuffa til meg sjølv, med ei linje frå Othello. Vi hadde misforstått kvarandre, løytnant Dorothea og eg. Ho hadde ordna det slik at taxien min kunne køyre inn gjennom FN-sperringane og fram til leiren der ho og generalmajoren arbeidde, men eg hadde forstått det slik at gjestar ikkje hadde lov til å køyre inn, og at nokon difor skulle hente meg ved grensa. Dermed byrja eg berre å gå langs landevegen inne i buffersona, etter å ha gitt passet mitt frå meg til ein soldat som hadde meg på gjestelista, i ei luke ved passeringa. Eg peila meg vestover, hadde lite anna å manøvrere etter, for dette området er berre ein utflytande flekk på kartet. Etter å ha surra rundt i eit øydeland av buskas og asfalt ei stund, kom ein patruljebil og plukka meg opp og køyrde meg til hovudkvarteret, mykje lenger inne i dødsona enn eg hadde forventa.

Folka eg møtte i FN-leiren, kjende på eit stort formidlingsansvar. Dei var tydeleg oppriktig engasjerte i å hjelpe meg med prosjektet mitt, for å spreie merksemd om denne frosne konflikten som verda ser ut til å ha mista interessa for. Dei gav meg bøker og avisutklipp der dei sjølve blei kritiserte, viste meg kart og sitat av både gresk-kypriotiske og tyrkisk-kypriotiske politikarar. Ingrid Gjerde, blond og solbrun og lys i blikket, kledd i beige kamuflasje og seriøse boots, gav meg sjenerøst av tida si. Vi prata og drakk kaffi i eit rom tapetsert med kart. Ho sa at det var lett å halde seg upartisk i dette arbeidet, fordi det var enkelt å sjå båe sider av saka. Ho sa òg at det på mange vis hadde vore lettare å arbeide i til dømes Afghanistan enn her, for her blei alt dei gjorde, straks politisert. Ein kunne ikkje gjere noko som helst utan samstundes å tenke på korleis media ville spinne det. Om dei måtte stoppe ei kjerre som bevegde seg ulovleg inne i buffersona, kunne det stå i avisa neste dag at ein væpna FN-styrke hadde trua ein uskuldig bonde. Gjerde såg ikkje bort frå at FN-styrken kunne komme til å trekke seg ut i løpet av dei neste åra. Status quo kunne i alle høve ikkje halde fram uendeleg. Og kanskje ville det gå greitt om FN ein dag trekte seg ut. Kanskje ville det faktisk føre til at partane blei tvinga til å finne ut av det. «Det er ingen løyndom at vi diskuterer kva slags forskjell vi eigentleg utgjer, og kva som vil skje om vi trekker oss ut. Gjer vi det, kan det verkeleg eksplodere. Det er ein enorm militær kapasitet på øya, og det går aldri 24 timar utan spente hendingar i buffersona, ofte utløyste av noko lite», seier ho. «Ein kan tenke seg at ein bagatell antenner situasjonen. I beste fall kan ein håpe på at ein får nye vitale politikarar som ser mot framtida, og som saman vil bygge ein føderasjon. I verste fall får vi ein væpna konflikt der Tyrkia eller Hellas eller begge går inn. Eg trur uansett at om vi i løpet av eit par år framleis ikkje ser ein tydeleg vilje og framdrift, så må vi prøve noko anna.»

Enn så lenge var det mest effektive ein kunne gjere, å legge til rette for gode samtaler mellom partane og å sørge for fri flyt av varer, tenester, personar og kapital over grensa, slik at øya i det minste som ein økonomi og ein arbeidsmarknad kunne bli noko som minte om integrert. Elles var det viktig å arbeide med tilsynelatande mindre ting, som pensum i skulane, for å få fjerna propaganda frå lærebøkene. Eg fekk sitte på med resepsjonisten då eg forlét FN-leiren. Ho hadde to tvillingar som då dei fortalde klassekameratane at foreldra deira jobba i FN, hadde fått høyre at dei var forrædarar, fordi foreldra deira prata med den andre sida. Ho verka like oppgitt på Kypros sine vegner som alle andre eg prata med.

«Kjenslemessig er ikkje dette Europa. Dette er Midtausten. Og i Midtausten er forrædar det verste ein kan vere», sa ein svartsynt diplomat eg møtte i skuggen av muren som splittar gamlebyen i Nicosia. Slik han såg det, blei alt berre verre og verre på øya, medan håpet om forsoning mellom dei to sidene blei mindre og mindre realistisk. Han sa at den største tabben ein hadde gjort i fredsforhandlingane, var å berre fokusere på styresmaktene, ikkje på folk flest. Det var eit skjebnesvangert feilsteg, meinte han. Ein burde ha byrja med folket. Han meinte at dei skulle ha gjort som dei gjorde i Sør-Afrika etter apartheid og i Chile etter militærdiktaturet til Pinochet, sett ned ein Truth and Reconciliation Commission (TRC), ein sanningskommisjon.

TRC-ar blir brukte av overgangsregjeringar i situasjonar der omfanget av overgrepa til den førre regjeringa blir vurderte som for omfattande for rettssystemet. I staden for ein vanleg rettsprosess set ein saman ei gruppe respekterte personar som skal dokumentere og anerkjenne det som råka folk då nabo slåst mot nabo, eller makta tok for seg. TRC-ar er tufta på ei overtyding om at det å få fortelje forteljinga si, og at forteljinga blir høyrd og offisielt anerkjend, i seg sjølv har ein terapeutisk effekt – både for dei krenkte og dei skuldige, og for samfunnet i heilskap. Ein TRC dokumenterer og set fokus på folks erfaringar, ofte uavhengig av om forteljingane dei fortel, ville stått seg som prov i ein rettssal. Kommisjonane er altså ei institusjonalisert form for tru på den terapeutiske krafta i narrativ, som suspenderer autoriteten til rettssystemet i tilgivingas namn, for å komme seg vidare. For å tilgi, men ikkje for å gløyme. Problemet blir sjølvsagt at risikoen for heksejakter og justismord aukar idet ein løfter spørsmål om skuld ut av rettssystemet, fordi prinsippet om at folk er uskuldige inntil det motsette er bevist, kan settast til side. Men det i seg sjølv er ikkje eit godt nok argument for ikkje å nedsette TRC-ar der ingenting anna er mogleg. For uansett kor prinsipielt ein ser på det, så er det mykje grufullt som skjer i verda som rettssystema korkje kan eller vil hanskast med, og desse tinga forsvinn jo ikkje, berre fordi dei ikkje kan bli beviste eller tilfredsstillande straffa. Dette har alltid vore og vil for alltid vere eit massivt filosofisk og moralsk problem som ikkje kan løysast ein gong for alle med einauga prinsipp om rettsgyldigheit. Det er nettopp desse paradoksa ein TRC freistar manøvrere, for å la eit land eller ei gruppe bevege seg vidare etter hendingar der mange i folket har lidd store traume.

Det finst eit teaterstykke som dramatiserer fordelane og ulempene med TRC-logikkens tru på den terapeutiske krafta i historieforteljing: Death and The Maiden, skrive av Ariel Dorfman i 1991, same året som at den chilenske National Commission for Truth and Reconciliation Report blei publisert. Stykket er ein tragedie av den gamle, greske, beksvarte sorten. Det handlar om Paulina, Geraldo og Roberto. Geraldo er nettopp blitt utnemnd til å sitte i den chilenske TRC-kommisjonen når han får motorstopp på vegen og blir plukka opp av den gode samaritanen Roberto. Geraldo tar med Roberto heim. Der ventar kona hans, Paulina. I røysta til Roberto meiner Paulina å kjenne att mannen som valdtok og torturerte henne då ho var halden til fange hos militæret. Paulina tar lova i eigne hender, bind fast den påståtte valdtektsmannen og freistar tvinge han til å tilstå. Ho seier at alt ho vil ha, er ei tilståing. Ho vil ha røynda. Spørsmålet er om vi trur på at orda hans ville vere nok for henne. Det trur ikkje eigentleg Geraldo, sjølv om han, i kraft av å vere medlem av kommisjonen, skal ha tru på historieforteljingas lækjande evner. Han er òg advokat, og står slik med ein fot i kommisjonens logikk og ein annan i jussens. Han trur at ho vil ha blod, og at den utanforrettslege rettsprosessen hennar er vald avla av vald, som vil avle meir vald. Avla av seg sjølv, fødd av seg sjølv. Ein sit att med eit tidlaust tragisk problem, som – så vidt eg kan forstå – ingen nokon gong, nokon stad, har løyst.

I Afrika lækjer tida sår, sa den Tussi-aktige kjelda som ikkje ville bli identifisert. Der kan ein gå inn i kjølvatnet av grufulle hendingar og stole på at tida faktisk vil hjelpe, sa han. Men ikkje på Kypros. Her er tida salt i såret. Fordi ingen tok tak i kjenslene til folk etter 1974, fordi dette ikkje blei hanska med som det det eigentleg er, som ein emosjonell konflikt, ikkje ein rasjonell konflikt, rigga ein det dårleg til. Ovanfrå-og-ned-fred, der to fyrar på toppen tar kvarandre i handa, funkar ikkje, sa han. Ein får ikkje trickle down-fred. Det burde ein ha forstått, men det gjorde ein ikkje. Difor er svært få her i stand til å tenke at kanskje den andre sida også er offer. Med en TRC kunne ein sagt «Eg leid, men du leid òg» og «Eg blei valdteken, og bror din blei drepen». Men det skjedde ikkje. Å gjere den slags arbeid er ikkje del av vårt mandat.

Same veka som denne teksten står på trykk, blir det kjent at Ingrid Gjerde har fått ny jobb som stabssjef i det norske forsvaret. Ho forlèt altså den fjerne, frosne konflikten på Kypros og kjem heim til eit norsk forsvar som har blikket retta mot ein nær, varm krig. Ho kjem heim til eit forsvar som kjem til å få mykje meir pengar å rutte med dei neste åra enn det dei har hatt, og mykje meir merksemd frå befolkninga. Etter leiinga si uthola New Public Management-handtering av varslingssaker om overgrep og mobbing soldatar imellom, kan ein sjå for seg at dei vil ha godt av å få inn ein stabssjef som kjem rett frå ein konflikt der ein kvar dag blir mint om kor intimt forholdet kan vere mellom storpolitikk og éin-til-éin-aggresjonar, og kor lett retorikken frå den eine sfæren blør over i den andre. Tenk berre på den store løgna om at alt er lov i krig og kjærleik. Eg reiste til Kypros med ei overveldande kjensle av korleis storpolitiske hendingar eltar i oss, formar oss, også i dagleglivet og i sjølvforståinga, ofte djupare enn vi trur. Dei autoritære vendingane infiltrerer språka våre, påverkar korleis vi tolkar våre eigne omstende, både som private idiotar og som borgarar. «Du er kanskje ikkje interessert i krig, men krig er interessert i deg», som Trotskij skal ha sagt. Krigar byrjar alltid før dei byrjar, og dei byrjar alltid med demoniserande retorikk om ein meir eller mindre reell fiende og blir legitimerte gjennom han. Alle store konfliktar har ei litteraturhistorie. Alle krigar byrjar og sluttar i språket.

Afroditefeltet

PAFOS: Forsøket på å forstå Ukraina-krigen i lys av Kypros-problemet endar i ruinar, stein og oljefelt, og i mytar der krig og kjærleik går saman til sengs.

I frukosthallen i Pafos stod ein gammal mann og laga omelett til gjestane. Med saumlaust turisttekke testa han gresken min og lèt som om han blei imponert. Han sa: «Frå Noreg? Vi får få gjestar frå Noreg. Dei kjem til Ayia Napa, men ikkje hit. Det hjelpte jo ikkje at de leidde fredsforhandlingane, men du skal vite at eg alltid har stolt på nordmenn. Du skjønar det, at ein gong for veldig, veldig lenge sidan mista eg møydomen til ei kvinne frå Noreg.» Eg lo, han lo, han tok meg i handa, og eg sa: «På vegner av folket mitt er eg glad vi kunne bidra, om ikkje akkurat med fred.»

I ein blødmete solnedgang i Pafos blør mytar og gassfelt over i kvarandre.

Morgonen etter kvelden med russarane på Four Seasons i Limassol hadde eg tatt buss vestover på Kypros, mot Pafos, byen kjent som fødestaden til Afrodite, den greske guden for venleik og kjærleik. Bussjåføren lét til å vere ei splitta sjel: Brått lo han høgt for seg sjølv i ein sving, før han med eitt blei gravalvorleg og korsa seg i møte med kryssande trafikk. Han veksla mellom å plystre og banne, heile vegen langsmed kysten. Ute i havet låg Afroditefeltet, det første gassfeltet oppdaga i kypriotiske farvatn, gjort ekstra lukrativt av Ukraina-krigen. Siste nytt om Afroditefeltet var at det skulle koplast til Egypt gjennom ein undersjøisk kabel. Olje- og gassinstallasjonar heiter gjerne slikt: Snøhvit, Ormen Lange, Snorre, Olympus, Troll A og Troll B. Når dei blir døypte, blir dei dyppa i autoritet frå gammal dikting. Eg sat i bussen og tenkte at eg ikkje visste kva eg syntest var mest eventyrleg: Dei greske mytane som utspeler seg på denne øya, eller vissa om at det der ute i havet blei bora etter energi skapt av rotnande dinosaurar og planter, forvella av trykk frå stein og varme frå jordkjernen, og at desse mange millionar år gamle kreftene no blei pumpa opp av Chevron og Shell og frakta i røyr på havbotnen, til andre land som slik blei knytte hit, til Kypros, materielt og politisk. Eg såg på havhorisonten utanfor bussvindauget, svimmel av å sjå for meg alle desse undersjøiske nettverka av ressursar, stormaktsinteresser og mytologiske arketypar. Natur, kultur og psykologi. Dette er den heilage treeininga. Ingen historisk teori som vektar ein av desse så sterkt at han underkjenner dei andre, eller som ikkje tek høgd for at tolkinga av ein av dei blir påverka av dei andre to, appellerer til meg. Dei verkar saman, desse tre, det har dei alltid gjort.

Ukraina-krigen hadde skapt ei verdsstemning som gjorde meg svolten på gigantiske forteljingar om krig, forteljingar som framheva denne overlappinga av sfærar, forteljingar som strekte seg utover og vekk frå meg og oss, frå her og no, til andre tider, andre rom. Eg ville vere i eit anna språk enn debatt, empiri, rapport og analyse. Eg ville inn i den typen språk som tvingar meg til å tenke mot meg sjølv, tekstar som gjer meg til tolkande og tenkande aktør meir enn passiv mottakar av fakta. Eg drog til Kypros med tanke på Ukraina-krigen, med ein idé om at den fjerne og frosne konflikten på øya kunne la meg erfare, på ein annleis måte, den nye omverda skapt av den nære, varme krigen. Det var kanskje eit tullete prosjekt, demonstrativt svulstig; eg visste ikkje då om eg spelte ut ein slags parodi på tekstar som grip til mytane for å forklare fenomen i notida, eller om eg meinte det. Det viste seg at eg meinte det. Med meg hadde eg mellom anna On War av Carl von Clausewitz, klassikaren over alle klassikarar innan sveipande teoriar om krig. Han skriv: «Kvar krig har sine eigne fakta, samstundes som krigen er eit uutforska hav, fullt av steinformasjonar som generalen kanskje har ein mistanke om at er der, men som han aldri har sett med eigne auge. Likevel må han styre skuta slik at han unngår dei, når han seglar i natta» (mi omsetting). Boka, som framleis blir lesen ved militærakademi verda over nesten to hundre år etter at ho kom ut, er full av slike mystiske frasar.

På veg mot Pafos køyrde bussen forbi steinformasjonen i havet der Afrodite skal ha født seg sjølv frå plasket i havskorpa der testiklane til den nykastrerte far hennar, Uranus, blei kasta på sjøen. Hit kjem nygifte par for å velsigne forholdet med ein svømmetur rundt «lovers rock». Uranus blei kastrert av sin eigen son, og det var ut av dette incestuøse samansuriet av politikk og fadermord at kjærleiksgudinna blei til. I mytane markerer hendinga ein overgang frå eit gammalt styresett til eit nytt: frå titanvelde til gudevelde. Kjærleiken er altså dotter av skumsprøyt og revolusjon. Myten sameiner på finurleg vis den greske antikkens mytar med den greske antikkens antikke mytar og er eit av uhorveleg mange døme på at idéhistoria er ei blautkake av klassisismar: Lag på lag med førestillingar om ei tapt stordomstid der alt gav meining og hang saman, og der alle grunnleggande paradoks hadde opphav i karakterbrestane til dei udødelege.

I Odysseen, kanskje det mest kjente antikke eposet, blir Kypros berre nemnd andrehands, så vidt eg kan sjå, i ei skrøne fortald til helten Odyssevs i form av ein song om ein heftig affære mellom Afrodite og Ares, guden for kjærleik og guden for krig. Afrodite er låst i eit dødt ekteskap med ein smedgud, men det stoppar ho ikkje frå å ligge rundt med både gudar og dødelege, og førsteelskaren hennar er Ares, den brutale og generelt mislikte guden for splid og mot. Songen sluttar med at ei tilfredsstilt Afrodite vender heim til Kypros, etter at dei to slapp unna fangenskap og straff takka vere ein hjelpsam hav- og jordskjelvgud. Heime i Pafos viser det seg at ho er gravid, og barnet født av den utanomekteskapelege affæren mellom krig og kjærleik, får namnet Harmonia. Av lidenskap og vald blir ein ny fred født? Kva skal ein tenke seg at moralen er her, om ein meiner at det finst «moralar» i dei elles så frigjerande amoralske mytane? Kanskje berre det som alltid har blitt sagt om eventyr, og som stadig blir oppdaga og formulert på nytt av nye generasjonar, til dømes i dette lausrivne sitatet som blafrar forbi meg på internett: Eventyr «viser oss det barn intuitivt veit er sant, men som dei gradvis lærer først å gløyme, så å frykte: at det grufulle og det fantastiske spring ut av same kjelde, og at det som skjenker livet venleik og magi, ikkje er fråværet av redsel og drama, men evna vår til å hanskast med motgang med nåde, list og eleganse».

I Pafos stod eg i ruinane av ein romersk villa og tenkte på kor mykje dei har til felles, alle desse røystene frå gravene og bøkene som forvekslar storpolitikk og kjærleik, familiefeidar og krig, og forstår det eine i lys av det andre: Othello og Paulina og Aleksander den store, han som syng til Odyssevs om Afrodite og Ares, hovudkarakterar i Iliaden og i mitt eige liv. I Pafos stod eg i oldtidsruinane, framfor antikke mosaikkar som synte sexscenario som i dag er forbodne på Pornhub, og tenkte for meg sjølv at dei som har ulovleg mørk smak i porno, men likevel vil vere lovlydige, alltids kan bli klassisistar eller arkeologar.

Frå byrjinga var Kypros kjent for lausaktige kvinnfolk. Dei dukkar opp både i dei gamle mytane og i dei meir moderne reiseskildringane, rett nok ofte skrivne av slibrige mannfolk som ikkje skil reportasjearbeid frå sexturisme. Men det var først då eg stod i ruinane i Pafos, eg kom på at det jo var her mange meinte ho kom frå, Theodora, ho som skulle bli keisarinna av Bysants – riket som lenge skulle vere som ein kristendomens buffersone mellom Europa og islam – kanskje mitt historiske favorittludder. Theodora vaks opp i ein fattig familie tidleg på 500-talet, med ei mor som var dansar og skodespelar, og ein far som var bjørnetemmar. Ho fekk arbeid i eit slags bordell, der ho stod på scena og gjorde sjokkerande, burleske framsyningar. Ifølge ei svært forskrekka kjelde som skriv på 700-talet, nølte ho aldri med å kle av seg og skreve mot publikum, som var ho «meir fitte enn andlet».

Theodora møtte keisar Justinian, namnefar til den justinianske pesten, kanskje den antikke leiaren med den mest tegnellske pandemihandteringa. Saman skulle dei bli 500-talets mest glitrande power couple. Etter å ha finta lovverket som gjorde det ulovleg for ein keisar å gifte seg med ein «skodespelar» frå dårlege kår, blei ho keisarinne i 527 etter Kristus, og Justinians viktigaste politiske rådgivar. Saman erklærte dei dødsstraff for valdtekt og gjorde det forbode for ein mann å drepe ei utru kone. Saman ble dei skulda for å lage lover som gjorde kvinnfolka i riket moralsk forkvakla. Theodora kjøpte fri jenter som var selde til prostitusjon, opna eit slags PRO-senter og etablerte eit nonnekloster der eksprostituerte kunne ta hand om seg sjølv. Eg meiner å ha lese ein plass at Theodora frå Kypros heldt fram med å gjere nakne speloppar i palasset i Konstantinopel, og at ho oppmoda andre om å gjere som ho, men eg finn ikkje kjelda og kan ha drøymt det. Eg vonar det er sant. Eg har aldri kunna tenke på Theodora utan å tenke på Richard Pryor, komikaren som definerte standupsjangeren, afroamerikanaren som må ha vore den første som fekk eit kvitt publikum til å le av kvit kultur. I tung narkorus på toppen av karrieren sette han fyr på seg sjølv og sprang ned gata som ei levande fyrstikk. Han overlevde og nytta sin eigen tragedie som kunstnarisk verkemiddel. Til liks med Theodora vaks Pryor opp på bordell, med ei hore til mor. Trass i dette jordsmonnet, eller kanskje på grunn av det, sprengde dei seg fram som heroiske løvetenner, og blei dei beste i sin sjanger.

I Pafos og Famagusta kjøpte eg suvenirar til dei to forskingsassistentane min, to tantebarn på seks og ni som er dei einaste eg kjenner som alltid er villige til å bli med meg heilhjarta inn i eventyr frå antikken. Akkurat no er det eine tantebarnet meir apollinsk av lynne, det andre meir dionysisk. Begge har enorm kapasitet til å hugse kven som er kven i eit gudegalleri, og å nytte dei ulike karaktertrekka til gudane til intuitivt å leike seg med store spørsmål om kven dei vil vere i verda. Det verkar som dei veit, heilt av seg sjølv, at personlegdom og nedarva konfliktar ikkje er skjebne, ulikt moralen i mange mytar og tragediar. Det er som om dei veit at dei er frie, at fortida ikkje eig dei, at framtidige fortider ikkje vil eige dei, at dei til dei døyr kan føde seg sjølv, igjen og igjen, at livet er langt. Det er som om dei veit at det er dette som er mot: Ikkje å ikkje kjenne frykt, men å gå det skumle i møte, gjennom forteljingar og eventyr som spissar dei moralske og erkjenningsteoretiske spørsmåla som vi alle går rundt med på tunga. Til den eldste kjøpte eg ein telyshaldar forma som eit ope skjel. Inni skjelet stod Afrodite, nyfødt ut av havet, mot ein glitrande solnedgang og ruinane av ei venetiansk borg. Til den yngste kjøpte eg eit skjelpaddekosedyr med «I love Cyprus» skrive på skalet. Seksåringen skulle utan å nøle døype ho «Afrodite» og rekruttere ho til geriljatroppen vår – balaklavagjengen, heiter vi visst, fordi mor mi strikka matchande balaklavaluer til oss til jul – ein tropp som visst skulle infiltrere den russiske makteliten for å ta rotta på Putin. Så effektivt vov ho saman tidene og verdikonfliktane, dikting og samtidshistorie.

I ruinane i Pafos tenkte eg på sjåføren i Limassol som hadde insistert på at eg måtte sjå det verkelege Kypros, og at det verkelege Kypros var oppe i fjella, i klostera, der tida gjekk sakte og ingen bråka eller hadde internett. Han minte meg om mange. Overalt høyrde eg forkynning av tilbaketrekking. I popfilosofien, i poppsykologien, i kvardagstalen. Det var ein forståeleg trend. Eit naturleg alternativ til å forhalde seg til kulturkrigane, eit maskineri katalysert av reaksjon. Når så mykje i den offentleg samtalen blir reaksjon som matar reaksjon som matar reaksjon, blir anti­aksjon eit freistande alternativ. Eg forstod det, likevel grøssa eg av tilbaketrekningstrenden, der folk i sjølvhjelpen og den kritiske tenkinga sitt namn skryter av logge seg av verda, av nyhenda og turismen, for liksom å leve meir autentisk. Alt ved den posituren kjentest tragisk: impotent, resignert og pysete, og forankra i ei rekke feilslutningar. I desse talemåtane – fulle av formaningar om å elske og beskytte seg sjølv, gjennom avhald frå visse typar stader, informasjon, folk og substansar – verka ein meir oppteken av å ta vare på det vesle ein allereie var, enn av kva slags menneske ein kunne bli. Det er eit dårleg utgangspunkt for å forstå noko nytt, på trass av seg sjølv. Det kjennes som om det blir meir og meir av det, importert gjennom eit svært lite knippe ideologar, dei fleste med podkastformatet som medium.

Yogahobbyen eg har hatt i tjue år, og som alltid har late meg skli inn i eit delt fysisk språk med yogiar kvar enn eg er i verda, har aldri oftare blitt forstyrra av oppmodingar frå lærarane om å dedikere praksisen til nokon som treng det. På toppen av å få betre lårmusklar skal ein altså få smykke seg med at ein gjer det for nesten sin. Dette er engasjement i form av antiengasjement, der harmoni blir til det motsette av analyse, kjærleik det motsette av fortolking, moral det motsette av tenking. Her forstår ein eige velvære som eit storpolitisk gode, ei kraft som smittar over på omverda, med aksept og fred. Eg meiner å sjå tendensen overalt. Komikarane eg ein gong sette mi lit til, har enten blitt sjølvhjelpsguruar eller så har dei blitt så kontrære at dei ikkje ser skogen for berre kontrær. Overalt er det som om folk som burde ha meir i seg, tek i seg sjølv med silkehanskar. Mot slikt kunne ein ropt salige Anthony Bourdains ord frå fjelltoppar: «Kroppen din er ikkje eit tempel, han er ein fornøyelsespark!» Ein kunne brodert Annie Ernaux på ei pute: «Livet er noko ein skal gyve laus på.» Ein skal bruke seg sjølv opp, igjen og igjen, slik eventyrheltar gjer. No seier eg ikkje at alt pratet om kvite månader og detox og «toksiske» menneske er eit teikn på at vi er på stø kurs mot eit kollektivt, sjeleleg holocaust – men eg seier ikkje ikkje det heller. Avkopling er inga dygd, i alle fall ikkje i seg sjølv. Eg lengtar etter heroisme.

Forfjamsa av konfliktane sette eg meg på stranda i Pafos og las general Tukydid, Historien om den peloponnesiske krigen, frå 400-talet før Kristus. Boka dokumenterer ide´debattane som herja i Athen i ei tid då éi krise (ein pandemi) nettopp hadde blitt avløyst av ei ny krise (ein storkrig). Eg har lese i ho mange gonger, men hugsar aldri noko som står der. Å lese i boka handlar berre om kjensla av å bla i ei over 2000 år gammal skildring av det som kan seiast å vere den første kulturkrigen – om ein med «kulturkrig» ikkje viser til kulturkampf-omgrepets opphav i Tyskland på 1800-talet, men meiner kamp mellom to verdssyn, der begge sider føler at sjølve eksistensgrunnlaget i verdisystemet deira er trua av verdisystemet til den andre. Enkelte påstår at Tukydid var ein slags modernist født 2000 år for tidleg, ettersom han skreiv ting som at «folk tilpassa minna sine slik at dei stod i stil med lidingane deira».

Korleis tolkar vi ein pågåande eller potensiell krig, spurde eg meg sjølv då eg drog til Kypros med krigslitteratur i kofferten. I lys av kva slags tekstar, kven sine tidslinjer, kven sine skildringar av årsakssamanhengar? Korleis konseptualiserer vi ein krig, når vi ikkje sjølv står på slagmarka, men sit med avisa i fanget og berre tenker på valden, griskleiken og dei store, episke forteljingane som skader folk langt vekke frå oss? Frå kva slags kjelder hentar vi førestillingane våre om kva forsoning kan innebere, korleis heroisme kan sjå ut, kva verdien av tilgiving og nåde er, kvar ein står i spørsmål om hemn? Desse spørsmåla hadde heimsøkt meg dei siste åra, medan eg i mange begeistra vintertimar hadde opphalde meg åleine i oldtidsruinar ved Middelhavet, mellom restar av byar som ein gong var scenene for dei første forteljingane og mytane som bergtok meg – slik dei bergtar mange barn, fordi dei fleste barn har talent for oldtidsstudiar. Eg ser det latterlege i det: å gi seg ut på psykoanalytiske utgravingar av seg sjølv, dei ein har rundt seg, og av klaustrofobiske forteljingar om konfliktlinjer i si eiga tid, på faktiske arkeologiske utgravingsplassar, der ein ruslar rundt og projiserer, ser sine eigne små sorger og entusiasmar i lys av store sivilisasjonsforteljingar. Ein faldar notida tilbake over fortida, gjer det det sunne sinnet gjer: tolkar opphavsmytane om att og om att, i lys av stadig nye ønske, problem, viljar. Berre den traumatiserte ser fortida som heilt identisk kvar gong. Å tolke på nytt, det er det som er erkjenningsarbeidet: å halde seg både forplikta til røynda og plastisk i møte med forteljingane om gammal splid. Ein må halde seg i rørsle, på veg, i hovudet, i retorikken, i korleis ein skildrar krigane idet dei utespeler seg. Ein kan miste fotfeste i desse spørsmåla, når ting står på. Ein går til fots gjennom framande landskap, tenker kva er det eg fablar meg vekk i no, eit slags Make Europe Great Again? Ein tenker kinesiske spionballongar, Leopard-tanks i Ramstein, ein tenker tragikomisk appelsin, ein tenker skjelpadda i Othello-land er ei stridsvogn, ein tenker ei slette av soldatar, nonner og flamingoar. Ein tenker som teiknsystem er krigen uuthaldeleg banal. I eit patetisk forsøk på å spinne meining rundt eit samansurium av i utgangspunktet uavhengige teikn byrjar ein besjele alt mogleg, klamre seg til hint. Ein spør seg sjølv om dette er ei paranoid lesing av verda, ei pervers form for anekdotisk bevisføring, om ein har blitt som Othello i møte med eit lommetørkle, eller om dette trass i alt er ei legitim form for kunnskapsproduksjon. Ein ser i alle høve at det går ei svakt patruljert grense mellom kritisk tenking (ein fridom) og paranoia (eit fengsel).

Ein spør seg sjølv om ein er skuldig i det ein av Noregs beste litteraturkritikar, Carina Elisabeth Beddari, drepande presist kallar «klassikarslikking», idet ein tar omvegar innom mytar og kanoniserte tekstar og les alt ein sjølv tenker i lys av dei, på eit vis som er ekstremt tilfredsstillande for den som skriv, men kanskje meiningslaust masturbatorisk for eventuelle andre. Kva er dette? Kva skjer eigentleg når ein legg konfliktar frå éi tid oppå ei anna tid, eller frå ein stad oppå ein annan stad, som overføringspapir? Blir ein med eitt ein nyttig idiot for kulturkrigerske tenkarar som grip til kanon når dei skal legitimere sine eigne kjensler og viljar? Ein har grunn til å bli skeptisk idet skribentar, politikarar eller andre pratmakarar grip til mytane for å understøtte ein teori om korleis det heile heng saman. Slikt trendar i urolege tider, og eg meiner å sjå at det trendar no, at det har trenda dei siste kanskje åtte åra. Heile Kypros-prosjektet mitt kunne minne mistenkeleg om bøker av til dømes Boris Johnson og Steve Bannon, politiske tenkarar som kan å bygge luftslott av retorikk. Dei skriv éi bok om det gamle Hellas, éi om Romarriket, éi om Shakespeare, og kanskje leflar dei litt med norrøne mytar, for så å lime det heile saman slik at lesingane deira kan legge grunnlaget for framtidig makt. Konklusjonane eg nærma meg, der eg surra rundt mellom dei urgamle søylene på Kypros, fekk meg dessutan til å høyrast litt ut som Ron DeSantis, mannen som truar Trump i konkurransen om å bli presidentkandidat for republikanarane. Eg klødde meg i hovudet då eg såg mine eigne abstrakte lengslar etter «mot» møtt på idiotisk vis i sjølvbiografien hans, The Courage to be Free. Då tenkte eg ikkje meir enn at Shakespeare hadde rett i at «Misery acquaints a man with strange bedfellows». Heldigvis fanst det meir spenstige tekstar å spegle seg i enn memoarane til Ron DeSantis. Ein kunne gå til ville barnehovud og tidlause forteljingar som tenker på eit vis som maskinene aldri vil kunne etterlikne, former laga av noko anna og betre enn intelligens, noko skapande og svolte, fullt av hòl og omvegar; eit anna språk om konflikt enn debatt, ein annan framgangsmåte enn oppgulp av fakta; former som fortel forteljingar om viktige splidar, utan å legge vekt på konklusjonar, men heller på lynne, ideal, kjensler av form. Eg trur dette med mot og heroisme har noko med form å gjere.

Eg sat i ein blødme av ein solnedgang på Kypros og prøvde å konkluderte, men mislykkast. «Eg lengtar etter heroisme», slo eg fast. Med «heroisme» meiner eg «mot» meiner eg «integritet» meiner eg «vilje til å la seg forandre av nye omgivnader», meiner eg det motsette av å trekke seg tilbake i møte med kaos og splid. Det var difor eg var her, pa° ei øy som har vore erobra av alle, og som i tusenvis av a°r har spegla konfliktar andre stader, og som har stått i det, tilpassa seg, tenkt med og mot dei ytre kreftene. Kanskje identifiserer eg meg sjølv og alle andre med øya, kanskje tenker eg at alle hovud er ideologiske slagmarker der ytre krefter slåst om hegemoni. Lengtar ikkje vi alle eigentleg etter heroisme, etter røyster som har levd hardt og farleg og sett det svartaste i menneska, utan å ha blitt øydelagde, utan at røysta har blitt korkje sutrete eller hånleg, men øm og klok og vittig? Er det ikkje difor folk framleis les gamle epos og eventyr, fordi vi på eit nivå drøymer om å vere heltemodige i møte med våre eigne små tragediar? Barna eg kjenner, veit dette heilt intuitivt, og dei oppsøker antihelt- og helteforteljingar deretter. Men mange vaksne ser ut til å ha gløymt det, og lever tilsynelatande heilt utan heroiske og moralske ambisjonar. Mot, dygda som mogleggjer alle andre dygder – ifølge Aristoteles – får lite kred i kvardagstalen for tida, men lengselen er der, eg kjenner han i lufta. Og han kan ta oss til enten noko veldig mjukt eller noko veldig hardt.

Eg sat på stranda i Pafos og dommedagsscrolla på telefonen, las om gutegudane i Silicon Valley som seier at dei er både så allmektige og så feilbarlege at dei har laga store språkmodellar av kunstig intelligens som kan føre til sivilisatorisk undergang – men at det likevel er best at dei held fram, berre under strengt tilsyn. Dei utspekulert slaskete Stanford-studentane kneler som greske gudar framfor Lova, seier tving meg til underkasting, eg er for sterk! Eg trudde ikkje på dei. Om noko kunne ein heller tenke seg at ein biverknad av den nye posisjonen dei smarte robotane har i den tekstlege verda, blei at mange fleire ville fatte interesse for kva som gjer det menneskelege menneskeleg. Ein kunne sjå for seg at det no meir intime nærværet av kunstig intelligens ville sive inn i kulturane som kontrastvæske, tydeleggjere strukturane i organiske og kreative måtar å tolke informasjon på. Ein kunne sjå for seg at ein på sikt fekk ein folkeleg renessanse av humanistiske disiplinar, som reaksjon mot bombarderinga av skråsikre svar og ufordøydd informasjon.

Å lære seg å granske eigne grunnspørsmål, utan å haste mot eit svar, slikt er folkeeventyra, popsongane, filosofien, litteraturen og mytane sitt felt, og det er ikkje eit smalt og jålete felt, sjølv om den stive auraen av det kanoniserte kan få det til å kjennast slik. Det er eit energifelt av krig og kjærleik som aldri i mi levetid har kjenst meir akutt relevant enn no. På grensa mellom nord og sør hadde eg snakka med pessimistiske diplomatar som sa at det meste av det som skjer på Kypros, eigentleg ikkje har med Kypros å gjere, men med interesser i andre land. I det russiske miljøet i Limassol hadde eg høyrt folk dra parallellar mellom Ukraina og Kypros. I den offisielt ikkje-eksisterande tyrkiske republikken i Nord-Kypros hadde eg snakka med unge gutar som ikkje lenger kalla seg kypriotar, men tyrkarar, i rein protest mot at landet deira ikkje blei anerkjent. Og no sat eg i ein solnedgang som såg ut som eit sydenpostkort, og tenkte at eg ikkje hadde éin einaste analyse eller meining å føye til, berre forteljingar om tolking forankra i erfaring.

Eg sat på stranda i Pafos. Sola gjekk ned i vest og gjorde dei austlege fasadane til gull. Pesten var over, fleire krigar herja utanfor synsfeltet, og humanioras hemn var på horisonten. Krig heller kontrastvæske i litteraturen, slik kjærleikssorg og forelsking heller kontrastvæske i popmusikken. Brått trer tilsynelatande tidlause sanningar og dilemma fram. Ein ser at krigen ikkje har endra seg nemneverdig, trass i teknologiutviklingane. At krig, når det kjem til stykket, framleis er menn som døyr i skyttargraver, kvinner som blir valdtekne, og barn som ser ting dei aldri burde sjå. Ein ser at historia – både slik ho kjem til oss frå fortida, og slik ho utspeler seg i notida – er ein trekanta spydspiss av psyke, natur og kultur.