Lytt til artikkelen:

Dronninga var død, og i sorga såg kongen henne att i si eiga dotter, Dymphna. Då han kravde at Dymphna skulle gifte seg med han, flykta ho frå Irland til Geel, der han spora henne opp, klikka og hogde hovudet av henne.

Slik vart ho helgen for både rømlingar, incestoffer og psykisk sjuke – ein skytsengel, ikkje berre for dei som hadde vore utsette for galskapen til andre menneske, men for dei som i sine mørkaste augneblikk hadde gjort noko utilgjeveleg. I 1349 bygde dei ei Dymphna-kyrkje i Geel, som vart eit pilegrimsmål for psykisk sjuke frå hele Europa, og etter kvart vart kyrkja så fullstappa av menneske at bygdefolket byrja ta dei inn i heimen sin. Sidan den gong har folk i Geel halde fram med å ta sinnssjuke personar inn i vanlege familiar, ofte på livstid, slik at eit fosterbarn gjerne kan gå i arv frå mor til dotter.

Denne tradisjonen, som strekker seg ubroten tilbake til mellomalderen, har gjort Geel til eit internasjonalt førebilete for avinstitusjonalisering av psykiatri. Forskarar og journalistar frå heila verda kjem hit for å lære om den vesle byen der dei galne går fritt omkring.

Eg kom hit for tre dagar sidan, med tog frå Frankrike, til eit gamalt hotell omkransa av ei vollgrav. Hagen rundt hotellet og parken på andre sida av vollgrava er fulle av ender og gjæser og andre, meir eksotiske fuglar, og kvar morgon har ein hane vekt meg klokka kvart over fem og sørgd for at eg ikkje har gått glipp av dei vanvitige soloppgangane. Det er lett å forstå kvifor så mange av dei fremste europeiske målarane er komne frå desse traktene, for skyene her er liksom så overdrive store og faste og skarpt avteikna, så ekstra fleirdimensjonale, lyset er så sitrande og lydane så høglydte at det er som om det går eit konstant skrik gjennom naturen.

Då eg flytta inn på rommet eg hadde bede om, med utsikt over den frodige hagen, kravla den største edderkoppen eg nokon gong har sett ut av klesskapet. Du hører heime i ein jungel, sa eg til henne, ikkje her, midt i det liksom så tamme Europa.

Frå midten av 1600-talet gjekk Europa inn i ein fase som den franske filosofen Michel Foucault kalla The Great Confinement. No skulle dei kriminelle og dei galne takast ut av bybiletet og gøymast vekk i institusjonar, der dei skulle bli korrigerte gjennom arbeid, medan storsamfunnet heldt seg friskt ved ikkje å måtte sjå dei uskikkelege. Men då ein midt på 1800-talet til og med laga lover som sa at alle sinnssjuke skulle på institusjon, vart det laga ein unntaksregel for Geel, sidan tradisjonen her strekte seg heilt tilbake til 1300-talet, og fordi han var ein så integrert del av byens sjølvforståing og drift. Geel fekk status som «koloni» for galne folk, først underlagd justisdepartementet, og frå midten av 1900-talet administrert av den flamske delstaten i Belgia. Slik vart Geel eit spektakulært unntak – eit slags alternativt utfall av opplysningsideane, der ein i staden for å isolere grumset lét det sive inn overalt og slik tynnast ut.

Dette skreiv Foucault om i den avviste – og, meiner mange, historisk slurvete – doktorgradsavhandlinga si, som vart til boka Galskapens historie. Det var i den boka eg for mange år sidan først høyrde gjete galekolonien i Geel, ein stad som skulle vekse i meg, som ein plass eg drog til i draumane. Fantasien var vel at ein kunne reise til ein stad der alle slags logikkar levde saman, vekk frå dei urbane, sosiale nevrosane, inn i noko ruralt og schizofrent og ekstatisk.

På grunn av unntaksloven frå 1851 var Geel i lang tid eit unikt alternativ for psykisk sjuke som ikkje ville på institusjon. Kjendisar som den svenske dramatikaren August Stridberg sa at han ville fraktast til Geel om det bikka for han, og far til Vincent van Gogh vurderte å flytte sonen hit då han sleit. Og då dei tidleg på 1900-talet også laga ein spesialskule for barn med særlege behov, barn som ein meinte ikkje passa inn i psykiatrien, vart det vanlegare å sende dei rare barna hit. Foreldra sette dei gjerne berre på toget, trygg på at nokon i Geel ville ta dei inn. Slik steig talet på fosterbarn, eller det ein kallar boarders, til nesten 4000 i mellomkrigstida. Eit tal som i dag er nede igjen på ein historisk normal, litt under 300. Mange av dei i dag eldste i programmet er personar som ein gong vart sende hit med toget, og som no har budd i fosterfamiliar i 75 år.

I frukosthallen møter eg Eirik, ein mann tidleg i førtiåra, som arbeider på hotellet. Han voks opp på ein gard ikkje så langt herifrå, seier han, der dei alltid hadde minst to boarders. Motivasjonen til besteforeldra hans, som dreiv garden, var dobbel. På den eine sida ville dei jo hjelpe dei svakaste i samfunnet, på den andre sida var pasientane billeg arbeidskraft.

– Eg veit ikkje om det var berre bra, seier han. – Vi vart til dømes fortalde at vi ikkje skulle erte pasientane, men vi gjorde det likevel. Barn er vonde. Eg har tenkt at dei burde ha vore verna mot oss.

Eg ruslar gjennom byen til det store campusliknande området til Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum (OPZ), det psykiatriske sjukehuset som har vakse fram rundt kolonien. No er det sjukehuset som driv fosterfamilieprogrammet.

I hovudbygningen møter eg Leo, ein mann tidleg i sekstiåra, som har sagt seg villig til å vise meg rundt. Leo er pasient her, og han har budd i fosterfamilie dei siste fire åra. Han er også frivillig revisor for fritidsprogrammet til OPZ, der dei som bur i fosterfamiliar kan kome på dagtid, enten for å arbeide eller for å drive idrett eller lage kunst, avhengig av kva dei er interesserte i, kva dei treng, og kva dei er i stand til å gjere.

I eit e-brev eg fekk i forkant av vitjinga, var Leo berre titulert som Experience Expert, noko eg antok innebar at han var pasient, men eg var ikkje sikker.

­– Det er den kulaste tittelen eg nokon gong har høyrt, seier eg, då vi etter å ha vitja sykkelverkstaden og dei andre verna bedriftene på området, set oss ned for å ete havrekjeks og drikke brus.

– Det vil eg det skal stå på gravsteinen min, seier eg. «Ida: erfaringsekspert».

Han ler. Vi ler mykje denne føremiddagen, medan vi vandrar rundt på det store grøne området til sjukehuset og snakkar om sjølvmord og sorg, og møter kjekke menneske som eg ikkje anar om er pasient eller lege. Før i tida kunne ein sjå kven som var boarders, seier Leo, for ei rekke sosiale teikn markerte ulikskapane, som korleis ein var kledd og korleis ein var stelt. Men slik er det ikkje no. No er det umogleg å vite kven som er kva.

­– Forteljinga mi byrjar i 2015, seier han.

Då fekk han sparken frå jobben sin, som revisor i eit selskap som viste seg å ha svin på skogen. To ekteskap hadde gått i vasken.

– Eg isolerte meg, seier han. – Drakk litt for mykje. Åt ingenting. Det enda med at eg ikkje kunne gå tre meter. Kroppen streika. Alt streika. Det vart tydeleg at eg aldri meir kunne bu åleine. Einsemda ville tatt knekken på meg. Om ein hadde tatt meg ut av OPZ no, hadde eg vore død innan eit halvt år. Det er eg ikkje i tvil om.

Vi låser oss inn på besøkssenteret i det gamle likhuset, som ligg rett ved sida av verktøyskuret der dei før i tida lagra raker og spadar til arbeidet på åkrane. Hit vart dei døde pasientane frakta, for å bli dissekerte.

– Dei ville finne ut korleis hjernen vår var annleis enn andre sin, seier Leo, utan å verke særleg indignert.

På veggane og i glasmontrar står sirleg oppstilte skalpellar, elektrosjokkmaskiner og drillar til å bore gjennom kranium – utstyr som ser makabert avleggs ut, men som framleis er i bruk, i meir moderne versjonar. Og medan eg tek bilete av dei, i dette rommet som er den einaste staden eg har fått lov å ta bilete, tenkjer eg på kor lett det er å berre sjå det umenneskelege i eksperimenteringa til dei første legane som forska på psykiske lidingar, og gløyme at mange av dei nok gjorde sitt beste for å hjelpe, med dei midla og den forståingshorisonten dei hadde tilgjengeleg. Det er mange formar for omsorg som ser brutale ut, utanfrå, når ein ikkje er kjend med situasjonen.

Leo tar meg med opp trappa, til eit lite kunstgalleri som heiter Yellow Art – og først no innser eg at Geel tyder gul. På veggane heng måleri laga av pasientar på den kreative avdelinga på fritidssenteret, av maredraumskikkelsar med grisehovud, barn med kalkulatorar i hovudet og menn med fjernstyrt hjerne. Fargane i bileta er kalde; stemninga er splitta mellom noko kroppsleg og svolte og noko klinisk og daudt.

Seinare tek Leo meg med gjennom labyrintane i sjukehuset, til kontoret til Wilfried Bogaerts, psykologen som koordinerer fosterfamilieprogrammet, og som eg har skjøna er ein høgt akta mann. Bogaerts skal ta meg med heim til ein fosterfamilie.

Vi køyrer ut av byen, til ei lita bygd der gardsdrifta framleis ser ut til å vere i full sving. I bilen fortel eg om Eirik frå frukosten og spør om det ligg noko i det:

– Hende det at fosterfamiliane hadde dårlege motiv og utnytta pasientane, før programmet vart administrert av sjukehuset?

Han trekker på akslane.

– Motivasjon er ein ting som har mange lag. Før var alle her bønder, og å vere del av eit hushald innebar å jobbe med dyr og mark. Når ein pasient vart del av ein ny familie, innebar det ofte at dei også vart del av ei gardsdrift. Mange av dei gamle i programmet er folk som i dag ville ha fått autismediagnosar. Dei liker reparative oppgåver. Og det har kanskje folk utnytta. Men det er ei hårfin grense, det der. Og i seg sjølv er det ikkje noko gale i å ville ha hjelp på garden. Det er ikkje slik at enkelte motiv for å ville vere fosterfamilie er feil, men heller slik at enkelte behov og ønske som familien har, ikkje passer i lag med behova og ønska til pasienten, seier han og kjem med eit døme:

– Om nokon vil ta inn ein pasient for å få selskap, er det ein fullgod grunn, men då må vi finne ein pasient som også vil ha selskap, og som kanskje ikkje er så opptatt av privatliv. Det dreier seg berre om å finne pasientar og familiar som passar saman. Vi leitar ikkje etter ideelle fosterfamiliar, for ideelle familiar finst ikkje. Og vi dømmer ingen for korleis dei lever livet sitt. Det treng vi ikkje. For familiar er korkje gode eller dårlege. Dei har funne ein levemåte som fungerer for dei, og om fosterordninga skal fungere, må pasienten passe inn i denne måten å vere ein familie på. Om ei potensiell fostermor seier at ho likar å gå på dansekurs om torsdagskvelden, men at ho godt kan slutte om fosterbarnet treng det, seier eg: «Nei, det skal du i alle fall ikkje gjere.» Det kan kanskje fungere i nokre månader, men så vil du bli bitter for at du ikkje får leve slik du i røynda vil leve. Om du likar å gå på dansekurs på torsdagskveldar, må du ta inn ein pasient som kan klare seg sjølv torsdagskveldane.

Alle svara hans er herleg pragmatiske, og kjem, tenkjer eg, frå ei djup forståing av at dessa liva er og blir vanskelege og fulle av ikkje-perfekte løysningar. Bogaerts seier at mange journalistar kjem hit og vil ha han til å seie at han har en slags mirakelkur for psykisk sjukdom. Men for han dreier det seg sjeldan om å kurere. I enkelte akutte situasjonar, seier han, kan ein kanskje snakke om «kur», men for dei aller fleste er det snakk om å finne ein måte å leve på, som er så god som mogleg, gitt at ein har dei problema ein har.

– Først og fremst er fosterordninga eit enormt mektig undervisningsverktøy. Menneske som kanskje ville ha visna vekk på ein institusjon, får høve til å lære seg å leve i ein heim med visse reglar og rammer, og å vekse innanfor desse rammene, med all den bagasjen dei har med seg, seier Bogaerts.

Det som provoserte han mest då han studerte psykologi, var korleis dei han studerte i lag med, lét seg frelse totalt av ein eller annan snever skule innanfor psykologien. Slik han såg det, gav det ikkje meining å velje éin metode og rekne med at han skulle passe for alle slags menneske. Ulike pasientar treng ulike former for hjelp. Til dømes kan psykoanalyse passe godt for personar med mykje pengar og tid til overs – dei med overskot til å arbeide seg fram til ei alternativ forteljing om eige liv, som dei sjølv synest er til å leve med, uavhengig om ho er sann eller ikkje. For dei Bogaerts jobbar med, derimot, er ikkje denne metoden særleg nyttig. Det dei som regel treng, er føreseielege oppgåver, reglar og personar dei kan leve livet sitt saman med. Derfor driv han lite med terapi, i klassisk forstand.

Det er kanskje denne tankegangen som ligg til grunn for eit av dei mest radikale trekka ved fosterordninga i Geel: Familiane får ikkje vite kva diagnose pasientane har. Dei får vite alt anna, om åtferdsmønster og bakgrunn, slik at dei kan vurdere om dei til dømes kan bu med ein som røyker eller søv lenge om morgonen, eller ein som kan ha valdelege psykotiske episodar. Men tanken er at dei ikkje treng ei snever, diagnostisk forklaring på dette åtferdsmønsteret, om ikkje pasienten sjølv vel å fortelje dei om det.

Vi bankar på døra til gardshuset og kjem inn i eit kjøken fullt av folk. Kjøtstuing putrar på omnen, rommet er varmt og fullt av latter, gjennomsyra av ei stemning eg tenkjer er typisk for menneske som lett lever for andre. Eg veit at eg aldri kunne gjort det dei gjer, og det ergrar meg, at eg ikkje har det som krevst for å kunne leve slik, så overgitt til ei verd av ansvar utanfor mitt eiget hovud.

Lief, som gjennom åra har tatt inn fem pasientar frå OPZ, tek oss med inn i stova, og der blir vi sittande å drikke kaffi og prate i timevis. Dotterdotter hennar, ein høg tjueeinåring som seier at ho sjølv aldri skal bli fostermor, fordi ho ikkje har omsorgsevna til bestemora, sit i lag med oss, med hunden Chanel i fanget. Etter kvart kjem også Jeanine, svigersøster til Lief, som også har to boarders buande hos seg.

– Kvifor gjer de eigentleg dette, spør eg etter ei stund.

Dei ser på meg som om dei ikkje heilt forstår spørsmålet, fniser og svarer at det er no berre slikt ein gjer i familien deira.

– Mor mi hadde også fosterbarn frå OPZ. Eg er van med at det er slik ein familie ser ut, seier Lief.

Jeanine seier at det uansett ikkje er så vanskeleg.

– Eg trur at til nærmare ein er eit problem, til mindre ser ein det som eit problem. Ein berre gjer det som trengst, seier ho.

– Ja, og for å vere ærleg er mor mi mykje vanskelegare å bu med enn the boarders, kviskrar Lief, før ho fortel meg noko som overtyder meg om at ho snakkar sant.

– Det er kanskje lettare å takle det ein vel, enn det ein berre får tildelt, spør eg.

– Ja, svarer ho.

Bogaerts seier at slik er det for dei aller fleste av dei som kjem til han og seier at dei vil ta inn pasientar: Dei har erfaring med fostring frå før, enten frå barndomsheimen eller frå omsorgsarbeid, enten profesjonelt eller fordi dei har hatt folk rundt seg som har trunge hjelp. Fosterfamiliar fostrar fordi dei har fostra før. Og for dei fleste av familiane er ikkje dette noko dei reflekterer noko særleg over, det er berre noko dei gjer.

Det viser seg at Jeanine ikkje ein gong har høyrt om heilage Dymphna. Og medan Lief har ein slags versjon innanbords, tykkjer ikkje Jeanine at forteljinga har særleg relevans for måten hennar å leve på. Kyrkja er heller ikkje viktig, svarer ho når eg spør. Dei er ikkje religiøse.

Dette overraskar meg, for i det meste eg har lest om Geel, blir det sagt at det for dei fleste fosterforeldre også er ein religiøs praksis, og at årsaka til at det er færre som melder seg som fosterforeldre no, har å gjere med kyrkjas svekte posisjon.

Utan legenda om Dymphna hadde vi ikkje hatt noka fosterordning, seier Bogaerts. Men verdien til myten stoppar kanskje der.

Det er mykje eg ikkje kan fortelje om frå møta mine i Geel, som eg enten har blitt bede om ikkje å skrive, eller som eg sjølv forstår ikkje treng å verte dokumentert, av respekt for privatlivet til pasientane. Men denne hemninga kjennest ikkje som eit journalistisk offer. For å vere her får meg til å tenkje at mange av verdiane som vi ofte held opp som dei edlaste – ytringsfridom, fridom generelt, samfunnss­nytte og terapeutiske målsetningar – er heilt perifere konsept for prosjektet i Geel, og kanskje for omsorg generelt, der dei viktigaste dygdene heller er ansvar, aksept og – meir enn noko anna – handling. Det dreier seg korkje om idear eller tru, men om heilt konkrete handlingar som gjer livet litt enklare for dei som ikkje er ideelt skodde for å vere i verda.

Og medan eg sit der i stova og høyrer på alt dei har på hjartet, går det også gradvis opp for meg at livet med pasientane også gir dei noko heilt konkret tilbake: forteljingar. Pasientane fyller kvardagen deira med drama og meining, morosame møte og spanande konfrontasjonar. Og dei er stolte over at dei maktar å stå i dette, og stolte over at livet her på garden er så fullt av action.

Det kjennest som om dei gjerne vil at eg skal sitte der i stova for alltid, så dei kan halde fram med å fortelje om alt det snåle dei har opplevd i desse gjestmilde heimane sine, men eg er til slutt så full av inntrykk at eg takker for laget og seier at no må vi nesten dra, eg kan ikkje ta opp all tida deira.

Dei følgjer oss ut på tunet, presenterer meg for hingsten Vivaldi og viser meg karpedammen som dekker eit stort område på marka.

– Kvifor karper, spør eg, eg høyrer at dei er sjukt dyre og berre til pynt. – Kan ein gjere noko med dei?

– Vi har dei berre for å ha dei, vel, seier Lief og ler. – Vi likar dei. Dei er fine og store og annleis, og dei et alt. Berre sjå, seier ho, og riv opp litt gras med hendene og kaster det ut vatnet.

Først hender det ingenting, så byrjar det å flimre av kjempegullfiskar i det grumsete vatnet, før tre gigantiske hovud av gull bryt skorpa med gapande munn.

Ida Lødemel Tvedt

Ida Lødemel Tvedt er forfattar og skribent.