Lytt til artikkelen:

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Det har vore mykje snakk om Albert Camus’ roman Pesten den siste tida. Folk deler sitat som «…det er trettende å være pestbefengt. Men det er enda mer utmattende ikke å ville være det» og «for ganske enkelt å fortelle om det en lærer under en farsott, nemlig at det finnes mer hos menneskene å beundre enn å forakte». Sitata vert delte som om dei var profetiar. I ein tekst i VG skriv Jan Kjærstad: «Bøker har sin tid, og om noen bok har sin tid nå, er det Pesten.»

Men om ein vil lese fransk etterkrigslitteratur for å forstå det som no utfaldar seg i samtida, finst det ei anna bok, skriven av ein av Camus’ brevvener, som er vel så treffande. Ei bok som høver for den sinnstilstanden vi no er i, isolerte med dei næraste tinga våre, i eit samfunn der styresmaktene har gjeve oss eitt ansvar framfor alle andre: å vaske hendene.

Såpe heiter boka. Ho er eit slags dikt, eit slags essay, ei hybridform. Eit dikt om såpe, men òg ei forteljing om det å skrive ei bok om såpe.

«For ditt intellektuelle toalett, kjære lesar, her er ein tekst om såpe», skriv forfattaren, den franske surrealisten Francis Ponge. «Såpe, berre såpe!»

Det er ei herleg bok. Vittig og leikande. Ei bok som unner seg sjølv alt det ho vil ha, og alt ho vil vere. Ei fråssande bok. Om såpe som ting. Kvalitetane til såpa. Såpa skummar, ho går i oppløysing, ho er laga av talg eller anna feitt materiale, som olje. Ho liknar fyrst ein hard stein, men i vatnet vert ho glatt og skummande, og berre når ho vert brukt og dermed uttømt, finst ho verkeleg for oss. «Det er mykje å seie om såpe», skriv Ponge. «Nettopp alt såpa seier om seg sjølv, heilt til ho svinn bort, til temaet er uttømt. Derfor er ho nettopp den perfekte tingen for meg.»

Slik blir såpe òg eit symbol på poesi og språk. For Ponge dreiar det seg om verkeleg å høyre dei tyste tinga. Dette var prosjektet også i dei andre bøkene hans, som Tings natur og Tyste ekspressive objekt: Korleis kan ein skrive på eit vis som yter rettferd mot tinga slik dei er i seg sjølv?

Ponge byrja skrive boka under den tyske okkupasjonen av Frankrike og skreiv på henne i over tjue år, til ho blei publisert i 1967. Mykje rører seg mellom linene her. Krig og vald og glede.

Og såpa trer fram som nøkkelsteinen i heile det europeiske prosjektet. Ein forstår at den viktigaste tingen i den gjengse sivilisasjonsforteljinga korkje er hjulet eller krutet, trykkepressa eller penicillin, men kanskje såpa.

Slik blir boka det rarast tenkelege innspelet i den lange kulturkritiske debatten om Europas oppheng i etnisk, logisk og symbolsk hygiene. Og kjekk lesing om ein undrar seg over korleis den biologiske krigen som heile menneskeslekta brått har hamna i, vil påverke vårt framtidige forhold til kropp.

«Valdeleg begjær etter å vaske hendene!» utbryt Ponge.

Ponge var soldat i båe verdskrigane. «Der var vi då», skriv han, «midt i krigen, som betyr restriksjonar av alle slag, og såpe, ekte såpe, var spesielt sakna.»

Og folk hamstrar dopapir og desinfeksjonsmiddel, væpnar seg med kosmetikkartiklar, medan Angela Merkel står på TV og seier at dette er den største hendinga i Tyskland sidan andre verdskrig, før ho òg vert send i karantene og ein tenker at dette kanskje er fyrste gong menneska står samla i ein krig mot ein felles fiende. Er dette invasjonen frå Mars som vi har venta på?

I 1960-åra var både Camus og Camus’ vennefiende Jean-Paul Sartre fulle av lovord for den noko eldre surrealisten Francis Ponge. Camus var den kjekke eksistensialisten som skreiv som ein Beatles: med forteljeteknikkar som for alltid skulle gjere tenåringar mo i knea. Sartre talte til lesarane sin lengsel etter lange liner som lét dei intellektuelt underlegge seg både verda og kjenslene.

Ponge var annleis. Ikkje like sexy. Han skreiv ikkje om epidemiar, drap og filosofi. Han skreiv lausrivne prosadikt om østers, appelsinar, sigarettar, poteter, småstein.

Ponges filosofi var ein antifilosofi som gjorde narr av filosofane sin tendens til å forville seg i abstraksjonar. Filosofane kallar det «fenomenologi», læra om korleis tinga trer fram i seg sjølv. Poetane seier: Velkommen etter. Det er det vi alltid har drive med.

«...Og no, kjære lesar, for ditt intellektuelle toalett, her har du eit lite stykke såpe. Godt handtert garanterer vi at det vil vere nok. La oss halde denne magiske steinen.» Ponge meiner at ein bør byrje frå byrjinga om ein skal sjå på tinga kring seg utan å generalisere. Difor freistar han finne eit språk som hermar etter tingen det skildrar. Setningane hans er difor såpete, dei skummar, gnurar og frodar.

Ponges bøker er stilleben. Perfekte for den nye, mellombels kvardagen, tenker eg her eg sit i min eigen vesle flik av karantenesamhaldet og les boka opp att.

Verda over sit no journalistar og forfattarar, filosofar og samfunnsvitarar og noterer febrilsk i pandemijournalane sine, medan dei smaker på desse nye nøkkelorda: korona, frå det latinske ordet for krans eller krone, med rot i eit gresk verb for å snu eller bøye. Korona er både glorien og det som bøyer seg. Tida faldar seg tilbake over seg sjølv, strekker seg ut, er brått heilt annleis enn ho pla vere. Hendinga gjer tida til ei anna.

Eg ser på dei tre tinga som står på rad i vindaugskarmen framfor skrivebordet, og som same kvar eg bur, alltid står framfor meg når eg arbeider: den jødiske dødsmaska, det afrikanske apekattkraniet, det gresk-ortodokse ikonet. Det er eit slags ironisk, morbid stilleben som liksom med full patos symboliserer kulturarven: religion, imperialisme og rasisme. Til høgre står biletet av Putin på hesterygg i bar overkropp ved sida av ei russisk dokke som førestiller Trump og familien hans. Her sit eg liksom omringa av heile idéhistoria og idéhistorias mest absurde samtidige manifestasjonar, symbolisert i suvenirar.

Ingen gjenstand har så tunge og sprikande konnotasjonar som såpe, knytt til både framsteg og helse på den eine sida og imperialisme og folkemord på den andre. Ideen om reinsking har eit skittent rulleblad. Tanken er nesten ein klisjé, nytta til forfengeleg kulturell sjølvpisking, der ein teiknar ei linje frå grekarane via kolonialismen til konsentrasjonsleirane.

Men i Såpe er det ikkje ein klisjé. Der er det ein slags vits. Ein vits som understrekar ironien i at nettopp såpa i 2020 skulle gjere comeback som hovudrolla i ein slags sivilisatorisk overlevingskamp.