Lytt til artikkelen:

Kulturkrig

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Står kampen om kulturen mellom dei som trur på fakta og framsteg på den eine sida, og dei surmaga grinebitarane i åndseliten på den andre, dei som klamrar seg til svartsynet og jålar seg med svulstige klagesongar om kor fælt det står til med verda? 

Dette tenkte eg på då eg nyleg stod ved eit vegskilje, slik ein gjerne gjer med jamne mellomrom. Ved vegskiljet fekk eg for meg at eg måtte velje mellom eit ansvarleg, framtidsretta og keisamt liv og eit meir spektakulært, som utan tvil ville gå ad undas, men krasje med ein slik kraft at det ville vere verdt det. Slik tenkjer ein i krisetider: Ein må velje mellom lyset og mørket, framtida og fortida, fornuft og følelsar. 

I ein freistnad på å velje lyset bestemte eg meg for å lese evolusjonspsykologen Steven Pinkers Opplysning nå. Et forsvar for fornuften, vitenskapen, humanismen og framskrittet, den siste av fleire internasjonale bestseljarar som har gjort Harvard-professoren til ein av verdas mektigaste nolevande tenkjarar. Boka kom ut på norsk i vår, med forord av Harald Eia, Noregs mest folkekjære komikar, og passa perfekt til vegvalet mitt om brått å flytte heim til Noreg etter mange år med velkomen hjernevask i USA, i eit universitetsmiljø som ber mange av trekka til Pinkers fiendebilete.

Pinker meiner at intellektuelle og kunstnarkulturar er råka av ein livsfjern forakt for fornuft og vitskap. I Opplysning nå skildrar han elitar skilde frå røynda og eit humaniora der ein må vere dommedagsprofet for å bli kjendis. (Korleis det samsvarar med at han sjølv har vorte superkjendis, vert ikkje forklart.) I boka brukar Pinker grafar, tabellar og solskinshistorier for å syne korleis det vert mindre og mindre barnedød og svolt i verda, og korleis teknologien gjer oss gradvis friare og lukkelegare. 

Objektivt og kollektivt sett har Pinker rett i at verda går framover. Han har òg rett i at dette i mange krinsar ikkje er sjølvsagt. Mange er overtydde om alt var betre før – både skulen og NRK, ungdomen og maten og kva det måtte vere. Folk flest trur det står dårlegare til enn det faktisk gjer. Å lese statistikkane til Pinker er difor oppløftande saker. Men så er det òg noko anna der, eit språk og eit fiendebilete som heimsøkjer boka og får det til å verke som om alle desse gode utviklingstrekka er truga av ein garde av mektige pessimistar. 

«Intellektuelle hater framskritt», skriv Pinker. «Det er ideen om framskritt som ergrer skravleklassen – opplysningstesen om at vi kan forbedre menneskenes situasjon ved å forstå verden bedre», hevdar han. 

I fyrste kapittel bruker Pinker kulten rundt den tyske filosofen Friedrich Nietzsche som døme på korleis det vart slik at vestlege intellektuelle byrja dyrke svartsynet som einaste intelligente reaksjon på verda. Nietzsche vert ofte brukt til slikt, gjerne ved at ein tilskriv han sitatet: «Å leve er å lide, å overleve er å forstå lidinga.» I konklusjonen kjem Pinker attende til syndebukken, med eit siste visdomsord til lesaren: «Og til slutt: Dropp Nietzsche. Ideene hans kan virke skarpe, autentiske, kule, mens humanismen virker tung, uhipp og ukul.» Men slik bør det ikkje vere, meiner Pinker. For det er berre pomp og staffasje som får folk til å tru at pessimismen er djupare og rikare enn optimismen.

Tidlegare hadde eg lært å avfeie tenkjarar som Pinker. Eg hadde lempa han i lag med dei andre strigla og stramme akademikarstjernene frå den engelskspråklege verda som med frodige frisyrar frontar ny-ateisme og sunt bondevett – med ein kosmopolitisk vri.

Det er for enkelt, har eg tenkt, måten dei frir til eliteforakt på, og til den eigenarta arrogansen blant dei som meiner dei forsvarar det folkelege, det enkle og det sjølvforklarande, mot dei som trur dei er noko, berre fordi dei har lese litt tysk eller fransk snobberi om korleis alt munnar ut i inkje.

Pinker surfar på folks sjølvbergande vilje til å tru at det dei ikkje lett kjenner att, berre er pretensiøst svada, har eg tenkt. Å høyre på Pinkers disippelskare er som å vere tilbake på kvisskveld med dei nevrotisk-nerdete gutane ein hang med i tenåra, som forgjeves freista underleggje seg verda med leksikalsk kunnskap. Alt skulle ein setje to strekar under, og det ein ikkje kunne setje to strekar under, måtte ein le vekk så fort som råd. Pinker var ein sjarlatan, tenkte eg, ein sjølvforelska dandy. Eg likte han ikkje. Ein skal ta ballen, ikkje mannen, heiter det om god debattkultur. Men når ballane dinglar rett i fleisen på meg, korleis skal eg då gripe fatt utan å ta mannen i same taket?

Men no gjekk eg altså tilbake til Pinker med fornya velvilje, lei av litterær, jålete nihilisme. Kanskje rann begeret over då eg ei veke tidlegare sat i ein bar i New York og prata med ein liten nietzscheanar som fortalde om riflene og pistolane han sanka saman på garden til foreldra, for å førebu seg på ein snart komande væpna revolusjon, der han sjølv vona å stå fyrst i rekkjene i eit massedrap på Trump-tilhengarar og kapitalistar. «Eg er liten og veik», sa han, «men det skal ikkje stå på drapslysta.» 

Tidlegare same veke sat eg i ein annan bar og høyrde ei venninne prate om korleis ho hadde meldt overgang til afropessimismen. Ho lo halvt ironisk då ho sa at tida snart var komen for eit folkemord på det kvite Amerika.

Begge desse hadde doktorgrad frå fine amerikanske universitet og gode undervisningsjobbar. Det dei sa, var berre prat, berre sjargong, ein måte å tøffe seg på som eg var blitt vand med i løpet av dei siste åra. Det var ein slags politisk ukorrekt selskapsleik som lét pysete akademikarar føle at dei tok del i Historia.

Eg var einig med Pinker om at desse miljøa var ganske teite – sjølv om eg framleis ikkje såg korleis dei kunne ha det kulturelle hegemoniet. Dei rakk jo ikkje Pinker til anklane på åndseliteskalaen. Uansett: No ville eg bli optimist. Så medan alle dei dystre bøkene mine om korleis rein rasjonalitet tek deg rake vegen til Auschwitz flaug i kasser over Atlanterhavet, bestemte eg meg for å skeie ut med Pinkers såpeglatte kulturoptimisme for å feire at eg omsider var ferdig med det dommedagsbesette Amerika. 

Men medan eg pakka ut i Oslo, byen som vel må vere eit av dei mest skinande utstillingsvindauga for sivilisatoriske framsteg, i den mest straumlinjeforma av alle velferdsstatar, lurte eg på korleis i all verda ein skulle lese Pinker her, i eit land der kulturpessimismen eg har vore så nedsøkkt i dei siste åra, ikkje gir noka meining.

For Harald Eia gir det meining, forstår eg, når eg les korleis han i forordet skildrar eit Noreg som eg ikkje kjenner att. For meg er det som om han blindt har importert ein utanlandsk debatt, når han kritiserer norske forfattarar for å skrive at verda går til helvete, utan at dei tek inn over seg at empirien viser det motsette. Han siterer forfattarane Henning Hagerup og Elin Brodin som ein stad har skrive om «naiv framtidstro». Eia seier at vi bør «varsomt geleide norske forfattere bort fra sine hjemmesnekrete kokkoteorier og tilbake til realitetene». Han meiner at verda ikkje er så trist som kunsten skal ha det til.

Sjølv skildrar han si eiga danningsreise, frå studerande kynikar til samfunnsengasjert optimist. «Å, dette dystre synet på verden, det var et godt liv», skriv han: «For det første fordi den som har en kritisk attityde alltid blir ansett som meir sofistikert enn den som er optimist.»

Medan tonen i sjølve boka er ganske avslappa, er det noko kaldt og hissig ved Eias koketteri i forordet, ei haldning som kanskje høver betre på TV enn på papiret. Dette hånet av kunstnarar som tek del i ei apokalyptisk førestillingsverd som gjennomsyrar fleire tusen år med kulturhistorie, slår meg som banal og bøllete på same tid. Det burde vel vere opplagt at verda er både betre og verre enn nokon gong, heile tida, avhengig av kven og korleis ein ser det. Ein treng ikkje vere relativist for å sjå at livet ikkje er eit reknestykke.

Ja, mange klamrar seg til dommedagsforteljingar – kanskje av di det finst trøyst i å slutte frå eigne sorger til ei forteljing om ei verd på hell. Å trekkje slike oppdikta linjer mellom eiga erfaring og universelle spørsmål er litt av greia med mykje av kunsten, og nektar ein han det (ved å «geleide forfatterne tilbake til realitetene») står ein sjølv for ein kunstfiendtleg ideologi. 

På den andre sida er det sant at mange nihilistiske ideologiar er fordummande. Kulturpessimisme er ofte eit slags polstra sjølvforsvar ein kan nytte som unnskyldning for ikkje å skjerpe seg. I slike tilfelle kan ein ha godt av å lese Pinker. For då kan det hende at ein vaknar ein dag og innser at ja, ein hadde faktisk forlese seg på Friedrich Nietzsche, byrja å estetisere lidinga og forfallet og omfamna ei lagnadstru som lett kunne ha låst ein i evig ansvarsløyse som ikkje ville ha gagna korkje ein sjølv eller nokon andre, og at denne dommedagsdyrkinga munna ut i noko meir kynisk og flatt enn det Pinker og Eia står for. Og så må ein ta inn over seg den nesten umoglege innsikta at svartsynet kan veljast vekk, og at sjølv om det ikkje er den mest sexy eller litterære tanken i verda, så finst det faktisk fridom, fornuft og framsteg. 

Heldigvis er det ikkje så enkelt som at ein må ta eit endeleg ideologisk val mellom Pinker og Nietzsche. Det vitnar den europeiske idéhistoria om. For kva er vel Europa, om ikkje ei forteljing om nettopp interessekonflikten mellom framstegstru og apokalyptiske fantasiar, og eit prov på at ein bør halde båe ideal i hovudet samstundes om ein skal halde fram med å utvikle seg, både teknologisk, intellektuelt og emosjonelt? Ein ser det alt i det antikke Athen, der dyrking av rasjonalitet og empiri vert avløyst av ein periode der kjenslene tronar, og vidare framover i idéhistoria, der motane pendlar frå middelalder til renessanse, frå ko-ko rokokko til oppknept nyklassisisme, frå romantikk til realisme. Kanskje kan ein seie at det er nettopp denne pendelrørsla, denne tilsynelatande konflikten, som har vore katalysatoren som har halde liv i heile det europeiske prosjektet, på godt og vondt. 

Difor kan det løne seg å følgje med på korleis det artar seg kvar gong nokon freistar dra i gang ein debatt mellom kulturoptimisme og kulturpessimisme. For i båe fløyer gøymer det seg politiske agendaer kamuflerte som kald historisk analyse – skildringar av verda som freistar forme korleis ein handlar, og korleis ein posisjonerer seg politisk, og – ikkje minst – korleis ein tenkjer på lidinga til enkeltmennesket. Slike debatter vert ofte prega av stråmannsargumentasjon, forakt for veikskap og anti-intellektualisme, og ei lukrativ og uærleg intellektuell unnasluntring som ikkje sømer seg om ein fyrst freistar forklare heile verda i eitt jafs.

Mange elskar forteljingar om sivilisatorisk forfall. Andre elskar forteljingar om kor dumme dei er, dei som elskar forteljingar om sivilisatorisk forfall. Dei er like arrogante på båe ytre fløyer, både dommedagsprofetane og framstegsfetisjistane.