Lytt til artikkelen:

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Eg vende ryggen til Parthenontempelet på Akropolis – sentrum i førestillinga om det antikke Hellas som den vestlege sivilisasjonens vogge – og sette kursen ut av Athen, mot austkysten av Attika, gjennom bankerotte småbyar og mørkegrøne åkrar. Sjåføren køyrde sikksakk mellom dovne hundar. På vegen gjennom den forkulla heimbyen hans, Mati, fortalde han om brannen som eit halvår tidlegare hadde brent fleire av kjenningane hans levande. Som i dei klassiske greske tragediane døydde mange fleir enn situasjonen skulle tilseie. Vi drog i retning Marathon og oldtidsbyen Brauron, dit småjenter ein gong pla reise for å lære noko av Artemis, gudinna for jakt og møydom.

Etter nokre vintermånader i ei leilegheit mellom turistane i Plaka og dei politiske demonstrantane framfor Syntagma, den greske regjeringsplassen, hadde eg sett meg mett på det som sidan barndommen hadde vore den kulaste ruinen eg visste om. Parthenontempelet er omdreiingspunktet i ein nordeuropeisk fantasi om eit Hellas som aldri fanst, om antikke smartingar kledde i toga, vandrande grublande i djupe dialogar mellom reine kvite liner hogde i marmor, i daglegdags samkvem med hedonistiske gudar. Ein fantasi som høver perfekt for prepubertale folk med intellektuelle pretensjonar, for forteljinga om grekarane gir hobbyklassisisten raskt ei kjensle av oversikt. Persongalleriet er avgrensa, og skulpturseriane hogde i steinane er hypersymbolske, på overflata like enkle som dei er dryge.

I antikken var Akropolis som Plaka er no – glorete og folksamt, stappa tett i tett med buer som sel jugl – medan Agora var meir som Syntagma: ein plass for meir seriøs shopping, daglege gjeremål og forvalting av makt.

Eg var turist; eg såg mot høgda. Det var dei rabiate gudane som først drog meg mot det greske. Ikkje filosofien. Ikkje demokratiet.

Best likte eg Artemis, gudinna for jakt og møydom og månen, som sprang i flokk i skogen med nymfevenninnene sine. Eg teikna henne i dagboka då eg var lita. Ho var bleik og mørkhåra som ein fjortis-emo, utrusta med mjuke sølvpiler og med ein måne i beltespennet – den rake motsetninga av bror sin, Apollon, som var blond og solbrun som ein vestkantsnobb, væpna med brutale gullpiler. Båe hadde dei eit anstrengt forhold til mor si, som ikkje var gudeleg slik som dei sjølve, ho hadde berre hatt seg med rundbrennaren Zeus.

Eg ville sjå Artemis-tempelet i Brauron fordi eg hadde lese noko utruleg om denne plassen. Eg hadde lese at ein frå 600-talet før Kristus sende småjenter frå Athen og heile Attika hit, til ein slags sommarleir der dei tevla og dansa nakne og leika at dei var ville bjørnar.

Ein veit ikkje heilt kvifor. Ein trur at det var ein overgangsrite, ei innviing, men ein veit ikkje akkurat kva det var ein overgang frå og til. Kva ein trur om det, kjem mellom anna an på kor gamle ein trur jentene var. Somme meiner at dei var mellom ti og femten år, og at mykje difor tyder på at det var snakk om ei førebuing til samlivet med ein mann, ettersom athenske jenter kunne giftast bort frå kring tolvårsalderen. Kanskje hadde det med menstruasjon å gjere òg; fleire teikn tyder på at blod var eit festivaltema. Nokre av dei som lener seg på denne teorien, ser for seg bjørnespelet som ei slags seksuell generalprøve der barna lærer å spele både vill og kysk samstundes. Men kanskje er denne teorien eit suspekt døme på moderne tendensar til å tolke for mykje sex inn i fortida.

Vel så overtydande er teoriane om at jentene berre var mellom fem og ti år, og at bjørnefestivalen var meir som ein speidarleir som ikkje handla om menn i det heile, men om leik og fridom. Kanskje skulle barna få fråsse heilt i det ville medan dei framleis kunne, slik at dei kunne temje og meistre det som vaksne – slik Artemis meistra naturen gjennom jakt. Å spele binne var å feire begge sider av Artemis: den ville dyregudinna og den tamme møydommen. Kanskje leika dei binner i førebuing til det teateret av uskuld og styrke som samfunnet ville krevje av dei. Kanskje å bli kvinne ikkje var å gå frå å vere vill til å bli tam, men å lære seg å kanalisere villskapen på eit pragmatisk vis som tente deira eigne interesser.

Det slåande med Artemis er dette doble: Ho representerer både det jomfruelege og det fruktbare – tilsynelatande eit paradoks. På den eine sida var ho ein brutal jeger som ikkje nølte med å gjere overskridande menn om til dyr. På den andre sida var ho ei prippen møy som alt som spedbarn svor til far sin, horebukken Zeus, at ho aldri skulle ligge med nokon.

Det er nettopp denne sjølvforsynte villskapen som har gjort henne til både eit feministisk ikon og, kanskje litt overraskande, til ein verneengel for god sex. Éin teori er at pubertale jenter kom til Artemis i Brauron for å få det framtidige samlivet sitt velsigna. Ein meiner til og med det hende at nygifte par kom hit i lag, til ein slags samlivsterapi.

Tempelet i Brauron likna ikkje noko anna gresk tempel eg tidlegare hadde sett. Det ruva ikkje kvitt og muskuløst på ei høgd; det låg nedsenka i ei myrete kløft i eit frodig landskap, mellom froskekvekk og markblomar og siv. Marmoren var ikkje kvitvaska, men mosegrodd og gul av fukt. Vått har det visst alltid vore her. Kultplassen slutta å vere leirskule etter at det fløymde over på slutten av 200-talet før Kristus. Likevel vart plassen teken vare på, for med tida skulle ei lita kyrkje byggast her. Ho står her framleis, eit lite kapell av stein. Slik var det alltid med det antikke greske: Det lét seg saumlaust inkorporere i kristendommen. Jomfru Maria blei ei ny Artemis: ei kysk gudinne som trass i møydommen symboliserer fruktbarheit – berre tilsynelatande eit paradoks – kledd i blått, med månen for føtene. Få stader ser ein så tydeleg som i Hellas korleis kristendommen bokstaveleg talt vart bygd på grunnmuren til førkristne mytologiar.

Ein myte er ei forteljing som aldri er ferdig fortald. Kvar tid lagar nye versjonar av henne; det er berre slik ho kan haldast i live. Difor er myten, ulikt historieskrivinga, allemannseige. Ingen skriv myten fyrst, og ingen får det siste ordet. Slik gjer lefling med myte noko med tidsforståinga vår. Og kanskje skulle ein difor heller bruke ordet «myte» som verb. Å myte. Å myte er å gjennomføre ei bestemt form for tankeeksperiment. Eit tankeeksperiment som lèt ein leike med korleis ein plasserer seg sjølv i høve til tid og rom.

Kvifor er dei greske tragediane og dei greske mytane til dømes så besette av folk som drep sine eigne foreldre? Sannsynlegvis ikkje fordi det skjedde særleg ofte, men heller fordi moder- og fadermord er perfekte metaforar for mellom anna prisen ein betaler for å fri seg frå eit opphav, gå mot autoritetar, finne seg sjølv ved å komme over seg sjølv. Menneskeofring er i det heile tatt ein av dei mest konstante tematikkane i den antikke verda. Spørsmålet mytane stiller, er: Kva og kor mykje skal eg ofre – for kva? For kven? Vi ser for oss mytane utspele seg blant steinruinane. Ruinane blir til skisser for tankeeksperiment. Og for meg blei våte Brauron brått eit enda meir fruktbart idélaboratorium enn Akropolis.

Eg byrja altså med å vende meg vekk frå ei av dei mange kvitvaska forteljingane om det antikke – ei forteljing om maskulinitet, rasjonalitet, demokrati, fridom og framgang – og sette kursen mot ei anna og like sann historie: det antikke som ei forteljing om jomfrukultar og andre samlingar av kvinnfolk som spelte sprø for å kapitalisere på misogynien som rådde kring dei. Eller i alle fall for å lære seg å navigere i han.

Eg drog tilbake til Brauron i mars, på Kathara Deftera, den første av dei førti dagane med faste før påske, ei høgtid mange grekarar feirer med vegansk piknik og drageflyging.

Himmelen over Brauron var full av fargerike flak som segla og dansa. Denne gongen var eg der med Lisabeth, ei amerikansk venninne som i over tretti år har jobba med storverket sitt, ei bok om kyskleik. The Chastity Plot skal boka heite når ho snart endeleg kjem til verda. I boka skriv ho litt om Brauron, men ho hadde aldri vore her før, berre lese om det. Ho meiner at kyskleik har spelt ei heilt sentral rolle i idéhistoria, oftare som eit symbol på styrke enn på underkasting eller nekting av nyting. For grekarane var uansett ikkje det kyske det same som det jomfruelege; ein kunne fornye kyskleik, det var meir ein livsstil enn ein teknisk tilstand. Denne livsstilen skulle seinare institusjonaliserast i klosterkulturen, som mellom anna gav kvinner ein sjanse til å takke nei til ektesenga til fordel for eit liv i studium. Kyskleik handla altså ikkje nødvendigvis om sex, men om eit høve til å velje å vere meir intellekt enn kropp.

Vel eit år tidlegare sat eg og han eg reiste saman med, på ein uterestaurant i Plaka, midt i det athenske turistsirkuset, og fekk servert miniflasker med vin med bilde av høns på medan vi såg på kattane som eig byen. Dei låg og drog seg på benkane og mellom buskane. Er det ikkje noko rart med månen, sa ein av oss. Seinare skulle vi stridast om kven som såg det først. Eg veit at det var eg. Han veit at det var han. Uansett, uavhengig av våre smålege konfliktar, skjedde det noko på himmelen. Noko sklei framfor månen. Vi reiste oss, gjekk til ein park med betre sikt. Det vanlegvis kalde og kvite andletet på himmelen blei gradvis raudt og utflytande. Blodmåne. Ei total måneformørking – tradisjonelt sett på som eit teikn på ei kommande endetid.

Eg blei mest irritert, for månen er eit så kjipt symbol – «The moon’s a harsh mistress/ It’s so hard to love her well.» Ho har vore det vanlegaste attributtet for gudinner verda over til alle tider, og jo meir ein tenker på kva det inneber, jo meir skuffande blir semiologien. For månen skin jo berre i kraft av sola. Er tilslørt og stum og mystisk. Speglar ei kraft som ikkje kjem frå han sjølv.

Å sjå han slik, liksom drypande av blod og patos, midt over byen som er urscena for mitt eige mytegalleri, kjendest i overkant sett på spissen. Eg visste ikkje om eg ville ha noko med månen å gjere.

Eg tenkte på denne forbanna blodmånen då eg rusla mellom ruinane av Artemistempelet. Inne i restane av hovudbygningen står ei rekke steinar som ein meiner kan ha vore anten små altar eller oppbevaringsplassar for tinga til jentene. Som dei små kvadratiske hyllene i gangane i barnehagar, tenkte eg, det dei i USA kallar cubbies, som i cubs, som i bjørneungar, som om restar frå Brauron har forplanta seg opp gjennom historia, gjennom språket, og forma ein barnehagekvardag på andre sida av Atlanterhavet.

Kanskje synest eg Brauron er så mektig fordi eg vil vite kvar dei arketypiske symbola på femininitet kjem frå – slik at eg kan legge dei frå meg der. Eventuelt ta med meg vidare det eg kan bruke, men ikkje meir. Finne ut kvar og når symbola er relevante, og kvar og når dei ikkje er det. For heile kulturen er gjennomsyra av dei, vi speler på dei anten vi vil eller ikkje, særleg om vi leflar med tekst. Å oversjå teikna aktivt blir å gjere seg til slave av fortida; det er å stikke ut sine eigne auge. Ein kan til dømes ikkje rømme frå dei heilt reelle naturkreftene som ligg bak det som med tida har blitt pinlege femiklisjear, assosierte med dårlege dikt og dumme hippiar. For sjølv om ein er aldri så lite new age i hovudet, så kjem ein likevel ikkje vekk frå at kvinnekroppen blør i takt med månerørslene, at denne takten igjen halar og drar i temperamentet. Om ein vil modnast inn i samfunnslivet, kan det kanskje vere fruktbart å tenke over korleis ein ber med seg denne kulturarven i kroppen.

Det var kanskje noko slikt dei lærte, småtausene som drog på sommarleir for å leike bjørn med Artemis som usynleg barnehagetante: å spele på lag med rollene som det store teateret gav dei, slik at dei kunne leike seg fri innanfor scenerammene.